Bilimsel tarih, geçmiş olayları sistematik ve eleştirel bir yöntemle inceleyerek, neden-sonuç ilişkileri içinde anlamayı ve açıklamayı hedefleyen disiplindir. Bu tanımın merkezinde, tarihin birtakım temel nitelikleri yer alır.
Bilimsel tarih, olayların sadece ne olduğunu değil, niçin ve nasıl olduğunu araştırır. Hiçbir tarihi olay kendiliğinden ortaya çıkmaz; öncesindeki sosyal, ekonomik, siyasi veya kültürel koşulların bir sonucudur. Tarihçi, bu karmaşık nedensellik ağını çözmeye çalışır.
Örneğin, Fransız İhtilali'ni sadece 1789'da Bastille Hapishanesi'nin basılması olarak değil, monarşinin yapısı, aydınlanma fikirleri, ekonomik bunalım ve sosyal sınıflar arasındaki gerilimler gibi bir dizi nedene bağlı olarak açıklar.
Tarih, toplumların ve insanlığın zaman içindeki değişimini inceler. Ancak bu değişim, her şeyin kökten değiştiği anlamına gelmez. Toplumların bazı gelenekleri, kurumları veya inançları nesiller boyunca süreklilik gösterir. Bilimsel tarih, bu değişim ve süreklilik dinamiğini anlamaya çalışır.
Bilimsel tarihin en zorlu niteliklerinden biridir. Tarihçi, olayları incelerken kendi kişisel inanç, önyargı ve değer yargılarından mümkün olduğunca sıyrılmaya çalışır. Amacı, olduğu gibi anlamak ve aktarmaktır. Bu, mutlak bir tarafsızlığın mümkün olmadığını bilse bile, onu hedeflemesi anlamına gelir. Bunun için:
Tarih, spekülasyon veya efsanelere değil, somut belgelere ve kanıtlara dayanır. Arşiv belgeleri, mektuplar, yasalar, gazeteler, günlükler, arkeolojik buluntular ve istatistikler bir tarihçinin en önemli araçlarıdır. "Kanıt" olmadan "iddia" olmaz ilkesi geçerlidir.
Tarih, sadece olayları kronolojik sırayla listelemek değildir. Elde edilen verileri yorumlamak ve anlamlandırmak bilimsel tarihin can alıcı noktasıdır. Aynı belgeleri inceleyen iki tarihçi, farklı yorumlara varabilir. Bu, tarihin dinamik ve tartışmaya açık bir alan olmasını sağlar.
Bilimsel tarih, geçmişi inceleyerek günümüzü daha iyi anlamamıza yardımcı olur. Bugünkü siyasi sınırlar, toplumsal yapılar, kültürel normlar ve ekonomik sistemler, köklerini geçmişte bulur. Tarih, "şimdi"nin neden böyle olduğuna dair kritik ipuçları sunar.
Sonuç olarak, bilimsel tarihin tanımı, onu basit bir hikaye anlatıcılığından ayıran bu nitelikler etrafında şekillenir. Tarih, nedensellik, değişim, objektiflik, kanıt, yorum ve güncellik gibi unsurlarla donatılarak bir bilim dalı kimliği kazanır.
