Tariz (İğneleme) Sanatı Nedir?
Tariz, bir edebî sanattır. Temel mantığı, bir kişiyi, durumu veya düşünceyi dolaylı yoldan eleştirmek, iğnelemek veya alay etmektir. Sanatın en önemli özelliği, söylenenin tam tersinin kastedilmesidir. Yani siz birine övgü gibi görünen bir söz söylersiniz, ancak asıl amacınız onu yermek veya bir eksikliğini vurgulamaktır.
Tariz sanatında iki temel unsur vardır:
- Söylenen: Cümlenin yüzeydeki, gerçek olmayan anlamıdır. Genellikle olumludur.
- Kastedilen: Asıl iletilmek istenen, alay veya eleştiri içeren gizli anlamdır.
Tariz Sanatının Özellikleri
- Kinayeden farklıdır. Kinayede bir söz hem gerçek hem de mecaz anlamıyla kastedilebilir ve mutlaka eleştiri amacı taşımaz. Tarizde ise her zaman eleştiri, alay ve iğneleme amacı vardır ve söylenenin tersi kastedilir.
- İncelik ve zekâ gerektirir. Açıkça söylenmeyen, dinleyenin ya da okuyanın anlaması beklenen bir sanattır.
- Günlük hayatta da sıkça kullanılır. Örneğin, çok yavaş hareket eden birine "Ne kadar hızlısın!" demek bir tariz örneğidir.
Tariz Sanatı Örnekleri
1. Edebiyatımızdan Örnekler
Ziya Paşa:
"Dişler mi takmakta, o gül gibi handeler mi?"
Açıklama: Şair, sevgilinin güzel gülüşünü övüyor gibi görünür. Ancak aslında onun dişlerinin takma olduğunu, dolayısıyla gülüşünün de yapay olduğunu ima ederek iğnelemektedir.
Nef'i:
"Müftü efendi bize kâfir demiş.
Tutalım ben diyem ona Müslüman.
Lâkin varıldıktan ruz-ı mahşere,
İkimiz de çıkarız orda yalan."
Açıklama: Nef'i, kendisine "kâfir" diyen müftüye, "Peki ben de ona Müslüman diyeyim" der gibi yapar. Ancak son iki dizede asıl amacını ortaya koyar: Mahşer günü ikisinin de yalancı çıkacağını söyleyerek, müftünün bu iftirasını ve belki de onun samimiyetini sert bir şekilde eleştirir.
2. Günlük Hayattan Örnekler
- Ders çalışmayıp sürekli oyun oynayan bir çocuğa annesinin:
"Senin bu ders çalışma temponla Harvard'a rahat girersin." demesi.
(Asıl kastedilen, çocuğun ders çalışmadığı ve bu haliyle iyi bir okula giremeyeceğidir.)
- Toplantıya bir saat geç gelen bir iş arkadaşına:
"Vaktinde gelmek gibi bir huyun olduğu için hep seni bekliyoruz." demesi.
(Asıl kastedilen, kişinin sürekli geç kaldığı ve bunun herkesi beklettiğidir.)
- Çok dağınık bir odaya sahip olan birine:
"Bu odanın tertip ve düzenine hayran kalmamak elde değil." demesi.
(Asıl kastedilen, odanın aşırı derecede dağınık olduğudur.)
Özetle
Tariz, sözün etkisini artırmak, eleştiriyi daha keskin ve zekice hale getirmek için kullanılan güçlü bir edebî sanattır. Söylenenle kastedilenin tam ters olduğu bu sanat, hem edebiyatta hem de günlük konuşmalarda sıkça karşımıza çıkar.
