📏 Temel ve Türetilmiş Büyüklükler
Fizikte, fiziksel nicelikleri (büyüklükleri) tanımlama ve ölçme ihtiyacından dolayı onları iki ana gruba ayırırız: Temel Büyüklükler ve Türetilmiş Büyüklükler.
⚖️ Temel Büyüklükler
Kendisi daha basit büyüklüklere ayrılamayan, diğer büyüklükler cinsinden ifade edilemeyen ve kendi başına tanımlanabilen büyüklüklerdir. Uluslararası Birimler Sistemi'ne (SI) göre 7 temel büyüklük vardır.
- 📏 Uzunluk: Bir cismin bir noktasından diğer noktasına olan uzaklığıdır. Birimi metre (m)'dir.
- ⚖️ Kütle: Bir cismin değişmeyen madde miktarıdır. Birimi kilogram (kg)'dır.
- ⏱️ Zaman: Bir olayın ne kadar sürdüğünü ifade eder. Birimi saniye (s)'dir.
- 🌡️ Sıcaklık: Bir maddenin moleküllerinin ortalama kinetik enerjisinin bir ölçüsüdür. Birimi kelvin (K)'dir. (Günlük hayatta Celsius (°C) da kullanılır.)
- 💡 Elektrik Akımı: Bir iletkenden birim zamanda geçen yük miktarıdır. Birimi amper (A)'dir.
- 🌟 Işık Şiddeti: Bir ışık kaynağının belirli bir yönde yaydığı ışık miktarıdır. Birimi candela (cd)'dır.
- 🧪 Madde Miktarı: Bir maddenin içerdiği temel birim (atom, molekül, iyon vb.) sayısıdır. Birimi mol (mol)'dür.
➗ Türetilmiş Büyüklükler
Temel büyüklükler kullanılarak tanımlanan ve elde edilen büyüklüklerdir. Fizikte karşılaştığımız büyüklüklerin çoğu türetilmiş büyüklüklerdir.
- 📦 Hacim: Bir cismin uzayda kapladığı yerdir. Uzunluğun küpü ile ifade edilir.
Birimi: \( m^3 \) (metreküp)
Formül: \( Hacim = Uzunluk \times Uzunluk \times Uzunluk \)
- 🚀 Hız: Bir cismin birim zamanda aldığı yoldur.
Birimi: \( m/s \) (metre/saniye)
Formül: \( Hız = \frac{Alınan Yol}{Geçen Zaman} \)
- 💪 Kuvvet: Bir cismin şeklini, hareket durumunu veya yönünü değiştiren etkidir.
Birimi: \( N \) (Newton)
Formül: \( Kuvvet = Kütle \times İvme \) → \( 1 N = 1 kg \cdot m/s^2 \)
- ⚡ Enerji / İş: Bir kuvvetin, bir cismi hareket ettirmesi sonucunda yaptığı iştir.
Birimi: \( J \) (Joule)
Formül: \( İş = Kuvvet \times Yol \) → \( 1 J = 1 N \cdot m \)
- 📊 Basınç: Birim yüzeye etki eden dik kuvvettir.
Birimi: \( Pa \) (Pascal)
Formül: \( Basınç = \frac{Kuvvet}{Yüzey Alanı} \) → \( 1 Pa = 1 N/m^2 \)
🎯 Özet ve Karşılaştırma
Bu iki büyüklük türünü aşağıdaki gibi özetleyebiliriz:
- ✅ Temel Büyüklükler: Bağımsızdır, 7 tanedir, diğer büyüklüklerle ifade edilemezler.
- ✅ Türetilmiş Büyüklükler: Temel büyüklüklerden türetilir, sayıca çok fazladır, birimleri temel birimlerin kombinasyonudur.
💡 Önemli İpucu: Bir büyüklüğün temel mi türetilmiş mi olduğunu anlamak için birimine bakabilirsiniz. Eğer birimi tek bir temel birimden oluşuyorsa (m, kg, s gibi) genellikle temel büyüklüktür. Eğer birimi birden fazla temel birimin çarpımı veya bölümü şeklindeyse (m/s, kg·m/s² gibi) türetilmiş büyüklüktür.
