Sevgili öğrenciler, bu ders notumuzda TYT Coğrafya'nın en temel ve hayati konularından biri olan İç ve Dış Kuvvetleri işleyeceğiz. Yeryüzünün dağları, ovaları, platoları nasıl oluştu? Bu süreç hâlâ devam ediyor mu? Bu soruların cevabı, enerjisini yerin içinden alan iç kuvvetler ile enerjisini güneşten alan dış kuvvetlerin mücadelesinde yatmaktadır. Hazırsanız başlayalım!
Yeryüzü şekillerinin oluşumu, değişimi ve birbirleriyle etkileşimi jeodinamik süreçlerle açıklanır. Bu süreçler iki zıt ancak birbirini tamamlayıcı güç tarafından yönetilir:
Bu iki gücün sürekli mücadelesi, bugün gördüğümüz ve sürekli değişen yeryüzü şekillerini ortaya çıkarır.
Yer kabuğunun derinliklerinden kaynaklanan, levha hareketlerinin neden olduğu kuvvetlerdir. Başlıca üç şekilde görülür:
Levha çarpışmaları sonucu tortul tabakaların kıvrılması veya kırılmasıyla dağların oluşum sürecidir.
Magmanın yer kabuğunun zayıf noktalarından yeryüzüne çıkması olayıdır. Çıkan maddelerin (lav, tüf, kül) birikmesiyle volkanik dağlar (Örnek: Ağrı Dağı, Hasan Dağı) ve volkanik platolar (Örnek: Erzurum-Kars Platosu) oluşur.
Yer kabuğunun geniş alanlı, yavaş ve uzun süreli düşey yönlü hareketleridir. Deniz ilerlemesi (Transgresyon) veya deniz gerilemesi (Regresyon) ile sonuçlanır.
Yer kabuğundaki gerilim enerjisinin ani olarak boşalmasıdır. Yeryüzü şekillerinde ani değişikliklere (fay hatları, çöküntüler) neden olabilir. Bir iç kuvvet olayıdır, ancak yol açtığı heyelan gibi etkiler dış kuvvet sürecidir.
Enerjisini Güneş'ten alan, yüksek yerleri aşındırıp, alçak yerleri dolduran kuvvetlerdir. Etkisi iklim koşullarına bağlıdır. Başlıcaları:
En etkili dış kuvvettir. Sürecini şu şekilde formüle edebiliriz: Aşındırma → Taşıma → Biriktirme.
Soğuk iklim bölgelerinde etkilidir. Aşındırarak sirk, buzul vadisi (U vadisi), hörgüç kaya; biriktirerek moren (buzul taş) tepeleri oluşturur.
Kurak ve bitki örtüsünden yoksun bölgelerde etkilidir. Aşındırarak mantarkaya, tafoni; biriktirerek kumul (rüzgar birikinti) tepeleri (barkan, seif) oluşturur.
Deniz ve okyanus kıyılarında etkilidir. Aşındırarak falez (yalıyar), mağara, kemer; biriktirerek kıyı oku, tombolo (saplı ada), lagün (deniz kulağı) oluşturur.
Eğimli yamaçlardaki malzemenin yerçekimi etkisiyle aşağıya doğru hareketidir. Heyelan, göçme, kaya düşmesi gibi olaylardır.
Özellikle kireçtaşı (kalker) gibi eriyebilen kayaçların su tarafından çözünmesiyle oluşan karstik şekillerdir. (Örnek: Obruk, mağara, dolin, polye, traverten).
🔍 TYT İPUCU: Bir soruda yeryüzü şeklini görüyorsanız, önce "Bu şekil nasıl oluşmuş?" diye sorun. Cevap, onu yapan kuvveti (iç/dış) ve süreci (örneğin, buzul aşındırması, volkanik birikme) işaret edecektir. İklim koşulları, dış kuvvetlerin türünü belirleyen anahtardır. Unutmayın, doğa sürekli bir denge arayışındadır ve bu denge iç-dış kuvvetler arasındaki bu görkemli mücadele ile sağlanır.
Başarılar dilerim! 📚
