Levha Sınırları Nedir?
Yerkabuğu, birbirine bitişik devasa levhalardan oluşur. Bu levhalar, manto üzerinde yüzer halde sürekli hareket eder. Levhaların birbirleriyle etkileşime girdiği bu sınırlara levha sınırları denir. Levha sınırları, oluşturdukları hareket türüne göre üç ana gruba ayrılır.
1. Uzaklaşan (Iraksayan) Levha Sınırları
Bu sınırlarda iki levha birbirinden uzaklaşır. Levhaların arasında oluşan boşluktan, alttaki manto tabakasından gelen magma yükselerek yeni litosfer (yerkabuğu) oluşturur.
- Oluşum Yeri: Genellikle okyanus ortası sırtlarında (örneğin, Atlantik Okyanusu'ndaki Orta Atlantik Sırtı) görülür.
- Etkileri:
- Yeni okyanusal kabuk oluşumu.
- Volkanizma (sırt boyunca denizaltı yanardağları).
- Sığ depremler.
Bu süreç, Dünya'nın yüzey alanını artırdığı için yapıcı levha sınırı olarak da adlandırılır.
2. Yakınlaşan (Yakınsayan) Levha Sınırları
Bu sınırlarda iki levha birbirine doğru hareket eder ve çarpışır. Bu çarpışmanın türüne göre üç farklı senaryo ortaya çıkar:
- a) Okyanus-Kıta Yakınlaşması:
- Yoğun olan okyanusal levha, daha az yoğun olan kıtasal levhanın altına dalar (dalma-batma zonu).
- Etkileri: Derin okyanus çukurları, şiddetli volkanizma (And Dağları gibi kıta kenarında yanardağ kuşakları) ve şiddetli depremler.
- b) Okyanus-Okyanus Yakınlaşması:
- İki okyanusal levha çarpışır. Genellikle daha yaşlı ve soğuk (dolayısıyla daha yoğun) olan levha diğerinin altına dalar.
- Etkileri: Derin deniz çukurları, volkanizma (Japonya, Filipinler gibi ada yayları oluşur) ve şiddetli depremler.
- c) Kıta-Kıta Yakınlaşması:
- İki kıtasal levha çarpışır. Her ikisi de düşük yoğunlukta olduğu için batmazlar ve yerkabuğu kıvrılarak yükselir.
- Etkileri: Yüksek dağ kuşakları oluşur (Himalayalar gibi). Yoğun deprem aktivitesi görülür, ancak volkanizma genellikle görülmez.
Yakınlaşan sınırlar, litosferin yok olduğu yerler olduğu için yıkıcı levha sınırları olarak da bilinir.
3. Yanal (Transform) Levha Sınırları
Bu sınırlarda iki levha birbirine paralel, yatay yönde ve zıt yönlerde kayar. Burada levha oluşumu veya yok oluşu gerçekleşmez.
- Oluşum Yeri: Genellikle okyanus ortası sırtlarını birbirinden ayıran yerlerde görülür. Karada da görülebilir (örneğin, Kaliforniya'daki San Andreas Fayı).
- Etkileri:
- Sürtünme ve kilitlenme sonucu ani enerji boşalımıyla oluşan şiddetli depremler.
- Volkanizma veya dağ oluşumu genellikle görülmez.
Bu sınırlara, litosferin ne oluştuğu ne de yok edildiği için koruyucu levha sınırları denir.
Özet
- Uzaklaşan Sınır: Levhalar ayrılır, yeni kabuk oluşur.
- Yakınlaşan Sınır: Levhalar çarpışır, kabuk yok olur veya dağlar oluşur.
- Yanal Sınır: Levhalar yan yana kayar, depremler oluşur.
