# 📚 Yapım Ekleri: İsim ve Fiillerden Yeni Kelimeler Türetme
🎯 Konuya Giriş: Yapım Ekleri Nedir?
Yapım ekleri, Türkçede mevcut kelimelere gelerek onlardan yeni anlamda ve görevde kelimeler türeten eklerdir. Bu ekler, dilimizin en önemli zenginlik kaynaklarından biridir ve kelime dağarcığımızı genişletmemizi sağlar. Yapım ekleri geldikleri kelimenin türüne ve türettikleri kelimenin türüne göre dört ana gruba ayrılır.
🔍 Yapım Eki Çeşitleri ve Özellikleri
1️⃣ İsimden İsim Yapan Ekler (-lı, -sız, -cı, -sel, -ci, -deş, -msı, vb.)
İsim soylu bir kelimeye gelerek, yine isim soylu yeni bir kelime türeten eklerdir.
- 📌 Örnekler:
- göz → gözlük (göz+lük)
- şeker → şekerli (şeker+li)
- ev → evsiz (ev+siz)
- kitap → kitapçı (kitap+çı)
- dost → dostça (dost+ça)
- çocuk → çocuksu (çocuk+su)
⚠️ Uyarı: "-lı, -sız" ekleri bazen yer-yön bildirdiğinde çekim eki (hal eki) olabilir. "Okulda" (bulunma hali) çekim ekiyken, "Okullu" (okula giden kişi) yapım ekidir.
2️⃣ İsimden Fiil Yapan Ekler (-le, -la, -al, -el, -l, -a, -e, -ımsa, vb.)
İsim soylu bir kelimeye gelerek ondan bir fiil (eylem) türeten eklerdir. Sayıca diğerlerine göre daha azdır.
- 📌 Örnekler:
- baş → başla (baş+la)
- göz → gözle (göz+le)
- su → sula (su+la)
- az → azal (az+al)
- ben → benze (ben+ze) [Burada -ze eki -se/-ze şeklindedir]
- kana → kanat (kana+t) [Burada -t eki]
3️⃣ Fiilden İsim Yapan Ekler (-mek, -mak, -ış, -iş, -m, -ecek, -en, -miş, -dık, -tı, -ıcı, -gan, -gı, -gın, vb.)
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan bir isim, sıfat veya zarf türeten eklerdir. Türkçede en çok çeşide sahip yapım ekleri bu gruptadır.
- 📌 Örnekler:
- oku- → okuma (oku+ma) [isim]
- yat- → yatak (yat+ak) [isim]
- öl- → ölüm (öl+üm) [isim]
- sev- → sevgi (sev+gi) [isim]
- geç- → geçit (geç+it) [isim]
- bil- → bilgi (bil+gi) [isim]
- çal- → çalışkan (çal+ış+kan) [sıfat]
- unut- → unutkan (unut+kan) [sıfat]
4️⃣ Fiilden Fiil Yapan Ekler (-t, -ır, -ar, -dır, -ıştır, -ımsa, -ala, -ı, vb.)
Bir fiil kök veya gövdesine gelerek ondan yeni bir fiil türeten eklerdir. Genellikle fiilin anlamını ettirgenlik, oldurganlık, yansıtma, tekrarlama gibi yönlerden değiştirir.
- 📌 Örnekler:
- oku- → okut (oku+t) [ettirgen]
- yat- → yatır (yat+ır) [ettirgen]
- gül- → gülümse (gül+ümse) [yaklaşma/pekiştirme]
- kov- → kovala (kov+ala) [süreklilik]
- anla- → anlaş (anla+ş) [işteşlik]
- sil- → sildir (sil+dir) [ettirgen]
💡 Pratik Ayırt Etme Yöntemleri
- ✅ Çekim Eki mi Yapım Eki mi? Bir kelimeden yapım eki çıkarıldığında anlamlı bir kök kalır ve anlam değişir. Çekim eki çıkarıldığında anlam değişmez, sadece cümledeki görevi değişir.
- ✅ Sıralama: Bir kelimede hem yapım hem çekim eki varsa, önce yapım eki, sonra çekim eki gelir. (Kök + Yapım Eki + Çekim Eki)
- ✅ Örnek Çözümleme: "Gözlüklerim" → göz (kök) + lük (isimden isim yapan yapım eki) + ler (çokluk çekim eki) + im (iyelik/aitlik çekim eki)
📖 Özet Tablo
| Yapım Eki Türü |
Geldiği Kelime |
Oluşturduğu Kelime |
Örnek |
| İsimden İsim |
İsim |
İsim |
göz → gözlük |
| İsimden Fiil |
İsim |
Fiil |
baş → başla |
| Fiilden İsim |
Fiil |
İsim/Sıfat |
oku- → okuma |
| Fiilden Fiil |
Fiil |
Fiil |
oku- → okut |
🎓 Sonuç: Yapım ekleri, Türkçenin dinamik ve üretken yapısının temel taşlarıdır. Bu ekleri doğru analiz edebilmek, dil bilgisi hakimiyetini artırır ve etkili iletişim kurmamızı sağlar. Bir kelimenin yapısını incelerken önce kökü, sonra sırasıyla gelen yapım ve çekim eklerini bulmak en sağlıklı yöntemdir.
