Yerleşik Hayata Geçen İlk Türk Devleti: Uygurlar
Türk tarihinde önemli bir dönüm noktası olan yerleşik hayata geçiş, ilk kez Uygur Devleti (744-840) tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu geçiş, Uygurları kendilerinden önceki göçebe Türk devletlerinden (Hunlar, Göktürkler gibi) belirgin bir şekilde ayıran en temel özelliktir.
Uygurların Yerleşik Hayata Geçme Nedenleri
Uygurların bu önemli değişimi yaşamasının ardında birkaç temel sebep vardır:
- Coğrafya ve Tarım: Uygurlar, Orhun ve Selenga nehirleri çevresindeki verimli topraklara yerleşmişlerdi. Bu durum onları tarımla uğraşmaya ve toprağa bağlı bir yaşam sürmeye yöneltti.
- Ticaret: İpek Yolu üzerinde veya bu yola yakın bir konumda bulunmaları, ticaretle zenginleşmelerini sağladı. Ticaretle uğraşan bir toplum için sürekli yer değiştiren göçebe hayat yerine, sabit şehirlerde yaşamak daha avantajlıydı.
- Din Değişikliği: Uygurlar, önceki Türk devletlerinin inancı olan Gök Tanrı dinini bırakarak Maniheizm dinini benimsediler. Maniheizm, et yemeyi yasaklayan ve tarım toplumunu öven bir dindi. Bu inanç, yerleşik hayatı ve tarımı teşvik ederek geçişi hızlandırdı.
Yerleşik Hayatın Sonuçları ve Uygurlara Etkileri
Bu yaşam tarzı değişikliği, Uygur kültüründe ve toplum yapısında köklü dönüşümlere yol açtı:
- Şehirleşme ve Mimari: Uygurlar, Karabalasagun, Ordubalık (Karabalgasun) gibi surlarla çevrili, kalıcı şehirler (balıklar) kurdular. Bu şehirlerde saraylar, tapınaklar ve evler inşa ettiler.
- Ekonomik Değişim: Temel geçim kaynağı hayvancılık olmaktan çıktı. Tarım, ticaret ve el sanatları ekonomiye yön veren başlıca sektörler haline geldi.
- Kültürel ve Sanatsal Gelişme: Yerleşik hayat, sanat ve bilimin gelişmesi için daha uygun bir ortam sağladı. Uygurlar, mimari, minyatür sanatı, resim ve müzik alanlarında büyük ilerleme kaydettiler.
- Yazılı Kültür: Göçebe hayatta daha çok taşınabilir anıtlar (bengü taşlar) üzerine yazı yazılırken, Uygurlar kağıdı kullanmaya başladılar. Kütüphaneler kurdular ve çok sayıda kitap yazdılar.
- Sosyal Yapı: Toplumda toprak mülkiyeti önem kazandı. Sınıf farklılıkları (zengin-fakir, soylu-halk) göçebe toplumlara göre daha belirgin hale geldi.
- Askeri Yapıda Zayıflama: Sürekli at üzerinde olan ve savaşa hazır bir yaşam süren göçebe Türklerin aksine, Uygurlar yerleşik düzende daha az hareketli bir hayat sürmeye başladılar. Bu durum, zamanla onların savaşçı özelliklerinin zayıflamasına neden oldu.
Özet
Uygurlar, Türk tarihinde ilk şehirler kuran, ilk kez kütüphane oluşturan ve yerleşik yaşamı benimseyen Türk devleti olarak tarihe geçmiştir. Bu geçiş, onların ekonomik, sosyal ve kültürel hayatını derinden etkilemiş ve Türk kültür tarihine kalıcı eserler kazandırmalarını sağlamıştır. Ancak, bu değişim aynı zamanda askeri disiplinin zayıflamasına yol açmış ve devletin yıkılış sürecini hızlandıran etkenlerden biri olmuştur.
