🎓 10. sınıf coğrafya 1. dönem 2. yazılı 9. senaryo meb Test 1 - Ders Notu
Bu ders notu, 10. sınıf coğrafya 1. dönem 2. yazılı sınavında karşılaşabileceğiniz başlıca konular olan iç ve dış kuvvetler ile bu kuvvetlerin oluşturduğu yer şekillerini özetlemektedir. Konuları sade bir dille ve önemli noktaları vurgulayarak anlamanıza yardımcı olmayı hedefler.
📌 İç Kuvvetler ve Oluşturduğu Şekiller
İç kuvvetler, enerjisini yerin iç kısmından alan ve yeryüzünde büyük ölçekli değişikliklere neden olan güçlerdir. Dağ oluşumu, kıtaların yükselip alçalması, volkanik olaylar ve depremler gibi olaylar iç kuvvetler sonucunda meydana gelir.
- Orojenez (Dağ Oluşumu): Yer kabuğundaki levhaların birbirine yaklaşmasıyla tortul tabakaların sıkışarak kıvrılması (kıvrım dağları) veya kırılması (kırık dağları) sonucu dağların oluşmasıdır.
- Kıvrım Dağları: Alp-Himalaya, Kuzey Anadolu Dağları, Toroslar.
- Kırık Dağları: Ege Bölgesi'ndeki Horst (yüksek) ve Graben (çukur) alanları (Kaz Dağı, Madra, Yunt, Bozdağlar, Aydın, Menteşe Dağları).
- Epirojenez (Kıta Oluşumu/Yükselme-Alçalma): Yer kabuğunun geniş alanlar halinde alçalması veya yükselmesi olayıdır. Buzul çağı sonunda buzulların erimesiyle karaların yükselmesi veya delta ovalarında birikmeyle alçalma örnek verilebilir.
- Volkanizma: Yerin derinliklerindeki magmanın yeryüzüne çıkması veya yer kabuğunun içine sokulması olayıdır.
- Derinlik Volkanizması: Magmanın yer kabuğu içinde soğuyarak katılaşması (batolit, lakolit, sill, dayk).
- Yüzey Volkanizması: Magmanın yeryüzüne çıkarak volkan konileri, krater, kaldera, maar gibi şekiller oluşturması.
- Depremler (Seizma): Yer kabuğundaki ani sarsıntılardır.
- Tektonik Depremler: Fay hatları boyunca levha hareketleri sonucu oluşur, en yıkıcı olanlardır.
- Volkanik Depremler: Volkanik faaliyetler sırasında meydana gelir.
- Çöküntü Depremleri: Karstik arazilerde veya maden ocaklarında tavanın çökmesiyle oluşur, etki alanı dardır.
💡 İpucu: İç kuvvetler genellikle "yapıcı" etkiye sahiptir; yani yeni yer şekilleri (dağlar, volkanlar) oluşturur. Türkiye, genç oluşumlu bir ülke olduğu için iç kuvvetlerin etkileri (özellikle orojenez ve depremler) sıkça görülür.
📌 Dış Kuvvetler ve Oluşturduğu Şekiller
Dış kuvvetler, enerjisini Güneş'ten alan ve yeryüzünü aşındırarak, taşıyarak ve biriktirerek şekillendiren kuvvetlerdir. Akarsular, rüzgarlar, buzullar, dalgalar ve akıntılar başlıca dış kuvvetlerdir.
- Akarsular: Yeryüzünü en çok şekillendiren dış kuvvettir.
- Aşındırma Şekilleri: Vadi (çentik, boğaz, kanyon), plato, peneplen (yontuk düz), dev kazanı, kırgıbayır (badlands).
- Biriktirme Şekilleri: Delta ovası, menderes, taşkın ovası, birikinti konisi/yelpazesi, ırmak adası.
- Rüzgarlar: Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde etkili olan dış kuvvettir.
- Aşındırma Şekilleri: Mantar kaya, yardang, tafoni, şahit kaya.
- Biriktirme Şekilleri: Kumul (barkan), lös (rüzgarın taşıdığı ince kum ve tozların birikmesi).
- Buzullar: Kutup bölgelerinde ve yüksek dağlık alanlarda etkili olan dış kuvvettir.
- Aşındırma Şekilleri: Sirk çukuru, buzul vadisi, hörgüç kaya.
- Biriktirme Şekilleri: Moren (buzul taşı), sandur ovası, drumlin.
- Dalgalar ve Akıntılar: Deniz ve okyanus kıyılarında etkili olan dış kuvvetlerdir.
- Aşındırma Şekilleri: Falez (yalıyar), aşınım platformu.
- Biriktirme Şekilleri: Kumsal (plaj), kıyı oku, lagün (deniz kulağı), tombolo (saplı ada).
- Karstik Şekiller (Kimyasal Çözünme): Kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı) gibi eriyebilen kayaçların yaygın olduğu bölgelerde yer altı suları tarafından oluşturulan şekillerdir.
- Küçük Aşındırma Şekilleri: Lapya, dolin, uvala, polye.
- Büyük Aşındırma Şekilleri: Mağara, obruk.
- Biriktirme Şekilleri: Sarkıt, dikit, sütun, traverten.
⚠️ Dikkat: Dış kuvvetler genellikle "yıkıcı" etkiye sahiptir; yani var olan yer şekillerini aşındırır, taşır ve biriktirerek yeni şekiller oluşturur. Bir bölgedeki iklim tipi, hangi dış kuvvetin daha etkili olacağını belirler (örneğin, yağışlı bölgelerde akarsu, kurak bölgelerde rüzgar, soğuk bölgelerde buzul).
📌 Türkiye'nin Yer Şekilleri ve Oluşum Süreçleri
Türkiye, jeolojik olarak genç oluşumlu bir ülkedir ve yer şekillerinin oluşumunda hem iç hem de dış kuvvetler etkili olmuştur.
- Türkiye'de Alp-Himalaya Orojenezi'nin etkisiyle Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar gibi kıvrım dağları ile Ege Bölgesi'ndeki kırık dağları yaygındır.
- Ülkemiz aktif fay hatları üzerinde yer aldığından deprem riski yüksektir.
- Volkanik araziler (Doğu Anadolu'da Ağrı, Süphan, Nemrut, Erciyes, Hasan Dağı gibi) ve bu arazilerde oluşan volkanik dağlar da önemli yer tutar.
- Farklı iklim tiplerinin görülmesi nedeniyle akarsu, rüzgar, buzul ve karstik şekiller bir arada bulunur. Akarsu vadileri, platolar, delta ovaları ve karstik mağaralar yaygındır.
- Kıyılarımızda falezler, plajlar, tombolo ve lagünler gibi dalga ve akıntı şekilleri de görülür.
📝 Ek Bilgi: Yer şekillerinin oluşumunda jeolojik zamanların etkisi büyüktür. Türkiye'nin bugünkü görünümünü almasında Tersiyer (Üçüncü Jeolojik Zaman) ve Kuaterner (Dördüncü Jeolojik Zaman) dönemlerindeki tektonik hareketler ve iklim değişiklikleri önemli rol oynamıştır.
