Günlük hayatta okuduğumuz her yazı, bir metin türüne aittir. Bu türler, yazıların amacına, konusuna ve anlatım biçimine göre değişir. En yaygın metin türlerinden üç tanesini öğreneceğiz: Hikaye, Bilgilendirici Metin ve Şiir.
Hikayeler, olmuş ya da olabilecek olayları anlatan kurgusal metinlerdir. Amacı okuyucuyu eğlendirmek, onun hayal gücünü harekete geçirmek ve duygularına hitap etmektir.
Özellikleri:
Örnek: Nasreddin Hoca fıkraları, La Fontaine'den hayvan masalları, çocuk hikaye kitapları.
Bilgilendirici metinlerin tek bir amacı vardır: okuyucuya bir konuda bilgi vermek ve onu öğretmek. Kurgu değil, gerçek bilgiler içerirler.
Özellikleri:
Örnek: Ders kitapları, ansiklopediler, gazete haberleri, bilimsel yazılar, bir ürünün kullanma kılavuzu.
Şiir, duygu, hayal ve düşünceleri dize ve kıtalarla, ritimli ve yoğun bir şekilde anlatan metin türüdür. Amacı estetik haz uyandırmak ve okuyucunun duygularına hitap etmektir.
Özellikleri:
Örnek: Tevfik Fikret'in "Rübab-ı Şikeste", Nazım Hikmet'in "Memleketim" veya birçok şairin yazdığı çocuk şiirleri.
Bir metin okurken kendimize şu soruları sormalıyız:
Soru 1: Aşağıdaki metin parçalarından hangisi, okuyucuya belirli bir konuda bilgi vermek amacıyla yazılmıştır?
a) "Kapıyı yavaşça araladı. İçerisi zifiri karanlıktı. Elini duvara dayayarak ilerlerken kalbi yerinden fırlayacak gibi atıyordu."
b) "Güneş sistemimiz, Samanyolu Galaksisi'nde yer alır. Sistemin merkezinde yer alan Güneş, etrafında belirli yörüngelerde dönen sekiz gezegeni aydınlatır ve ısıtır."
c) "Bir varmış, bir yokmuş. Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, develer tellal iken, pireler berber iken..."
d) "Yağmur damlaları camda dans ediyor, / Rüzgarın şarkısıyla süzülüyor, / Her damla bir anı, bir hüzün, / Toprağa düşüp kayboluyor."
Cevap: b) "Güneş sistemimiz, Samanyolu Galaksisi'nde yer alır..." Bu metin, okuyucuya güneş sistemi hakkında nesnel ve açıklayıcı bilgiler verdiği için bilgilendirici metin türüne örnektir.
Soru 2: "Küçük kız, elindeki eski anahtarı büyük bir merakla inceliyordu. Bu anahtar hangi kapıyı açardı acaba? Bu düşünceyle evin içinde dolaşmaya başladı. Sonunda tavan arasına çıkan daracık bir kapının önünde durdu." Bu metin parçası aşağıdaki metin türlerinin hangisinden alınmış olabilir?
a) Hikaye
b) Bilgilendirici Metin
c) Şiir
d) Masal
Cevap: a) Hikaye. Metinde bir olay örgüsü (küçük kızın anahtarla bir kapı araması), bir yer (ev) ve bir zaman (belli değil) unsurları bulunmaktadır. Bu da onu bir hikaye (öykü) parçası yapar.
Soru 3: Aşağıdaki özelliklerden hangisi şiir türünün ayırt edici bir özelliği değildir?
a) Duygu ve hayal dünyasına hitap etmesi
b) İmgelere ve sanatsal söyleyişlere yer vermesi
c) Dizeler ve kıtalardan oluşması
d) Olay, yer, zaman ve kişi unsurlarını içermesi
Cevap: d) Olay, yer, zaman ve kişi unsurlarını içermesi. Bu özellikler daha çok hikaye, roman gibi olay yazılarının temel unsurlarıdır. Şiirde ise duygular, imgeler ve ahenk ön plandadır.
Soru 4: "Fotosentez, bitkilerin güneş ışığını kullanarak karbondioksit ve suyu besine (glikoz) dönüştürdüğü hayati bir süreçtir. Bu işlem sonucunda atmosfere oksijen salınır." Bu metin ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
a) Amaç, okuyucuyu bilgilendirmektir.
b) Öznel ifadeler içerir.
c) Konuyla ilgili nesnel gerçekleri aktarır.
d) Bilimsel bir konuyu ele alır.
Cevap: b) Öznel ifadeler içerir. Metin, kişisel düşünce veya yorum içermez. Fotosentezin tanımını ve sonuçlarını tarafsız, nesnel ve gözlemlenebilir bir şekilde aktardığı için bilgilendirici metindir.
