Türklerde Sosyo-Ekonomik Hayat ve Şehirleşme
Tarih boyunca Türk toplumlarının yaşam biçimleri, geçim kaynakları ve yerleşim düzenleri, onların sosyal ve ekonomik yapılarını şekillendirmiştir. Bu yapıyı anlamak için öncelikle iki temel kavramı bilmek gerekir:
- Sosyal Hayat: Toplumun nasıl örgütlendiği, aile yapısı, gelenek ve görenekleridir.
- Ekonomik Hayat: İnsanların geçimlerini nasıl sağladıkları, üretim ve ticaret faaliyetleridir.
1. Göçebe (Konargöçer) Yaşam ve Ekonomi
İlk Türk topluluklarının büyük bir kısmı göçebe bir yaşam sürüyordu. Bu, mevsimlere göre otlak değiştirerek hayvancılık yapmak anlamına geliyordu.
- Başlıca Geçim Kaynağı: Hayvancılık (at, koyun, keçi, sığır). At, hem ulaşım hem de savaş için vazgeçilmezdi.
- Üretim: Hayvanlardan; et, süt, deri, yün elde edilir ve bunlar hem tüketilir hem de satılırdı.
- Yerleşim: Bu yaşam tarzına uygun olarak çadır (otağ) kullanılırdı. Keçeden yapılan ve kolayca sökülüp taşınabilen bu çadırlara "yurt" denirdi.
- Sosyal Yapı: Toplumun temeli aile (oguş) idi. Aileler birleşerek boy (bodun)ları, boylar da birleşerek il (devlet)i oluştururdu. Bu yapı dayanışmaya dayalıydı.
2. Yerleşik Hayata Geçiş ve Tarım
Türkler, farklı coğrafyalara göç ettikçe ve devletler kurdukça yerleşik hayata geçmeye başladılar. Özellikle Uygurlar ile birlikte tarım ve şehirleşme önem kazandı.
- Başlıca Geçim Kaynağı: Tarım (buğday, arpa, darı gibi tahıllar). Sulama kanalları yaparak tarımı geliştirdiler.
- Üretim: Tarımın yanı sıra, yerleşik hayatla birlikte zanaatkârlık (dokumacılık, demircilik, çanak-çömlek) gelişti.
- Ticaret: Yerleşik hayat ve zanaat, ticareti canlandırdı. Türk devletleri, İpek Yolu gibi önemli ticaret yolları üzerinde hakimiyet kurmaya çalıştı.
3. Şehirleşme (Kentleşme)
Türklerde şehirleşme, yerleşik hayatla birlikte hız kazandı. İlk Türk şehirlerine balık adı verilirdi.
- Şehirlerin Kurulma Sebepleri:
- Güvenliği sağlamak (savunma)
- Ticaret yollarını kontrol etmek
- Tarımı ve zanaati geliştirmek
- Devlet yönetimini merkezileştirmek
- Şehirlerin Özellikleri:
- Şehirler genellikle surlar ile çevriliydi.
- Şehrin merkezinde hükümdar sarayı ve tapınaklar bulunurdu.
- Çarşı (bazar) denilen alanlarda zanaatkârlar ve tüccarlar mal alıp satardı.
- Şehirler aynı zamanda birer kültür ve bilim merkezi haline geldi.
Özet
- Türkler, tarihin ilk dönemlerinde göçebe yaşam sürmüş, geçimlerini hayvancılık ile sağlamışlardır.
- Zamanla yerleşik hayata geçmişler, tarım ve ticaret önem kazanmıştır.
- Yerleşik hayatla birlikte şehirler (balıklar) kurulmuş, bu şehirler surlarla çevrili olup ticaret, kültür ve devlet yönetiminin merkezleri haline gelmiştir.
- Bu geçiş, Türk toplumunun sosyal yapısını (aile, boy) ve ekonomisini (hayvancılıktan tarım ve zanaate) derinden etkilemiştir.
