🌍 Canlılar ve Çevre: Temel Kavramlar
Canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için çevreleriyle sürekli bir etkileşim içinde olmaları gerekir. Bu etkileşim, ekoloji biliminin temelini oluşturur.
📌 Ekosistemin Bileşenleri
Bir ekosistem, canlı (biyotik) ve cansız (abiyotik) bileşenlerden oluşur.
- 🌿 Canlı Bileşenler:
- 🟢 Üreticiler (Ototroflar): Fotosentez veya kemosentez yaparak kendi besinini üretir. (Örn: Bitkiler, algler, bazı bakteriler)
- 🟡 Tüketiciler (Heterotroflar): Besinini hazır olarak alır.
- 🥩 Etçiller (Karnivor)
- 🥬 Otçullar (Herbivor)
- 🍽️ Hem Etçil Hem Otçul (Omnivor)
- 🧟 Ayrıştırıcılar (Saprofitler): Ölü organizma artıklarını parçalayarak besin elde eder. (Örn: Mantarlar, bazı bakteriler)
- 💧 Cansız Bileşenler:
- Işık, sıcaklık, su, toprak, mineraller, iklim vb.
🔄 Besin Zinciri ve Enerji Akışı
Enerjinin bir organizmadan diğerine aktarılmasıyla oluşan zincire besin zinciri denir.
- ➡️ Enerji Akışı Tek Yönlüdür: Güneş ➡️ Üreticiler ➡️ Birincil Tüketiciler (Otçullar) ➡️ İkincil Tüketiciler (Etçiller) ➡️ Üçüncül Tüketiciler...
- 📉 Enerjinin %90'ı Kaybolur: Bir trofik düzeyden diğerine geçerken enerjinin yaklaşık %90'ı solunum, ısı vb. yollarla kaybedilir. Bu kurala %10 verimlilik kuralı denir.
- 🕸️ Besin Ağı: Bir ekosistemdeki birbirine bağlı besin zincirlerinin tümüdür. Daha gerçekçi bir modeldir.
📊 Popülasyon Ekolojisi
Belirli bir bölgede yaşayan aynı tür bireylerin oluşturduğu topluluğa popülasyon denir.
- 📈 Popülasyon Büyüme Modelleri:
- 🟢 "J" Şekilli Büyüme: Sınırsız kaynak ortamında gerçekleşen ideal (üssel) büyümedir.
- 🟠 "S" Şekilli Büyüme: Sınırlı kaynak ortamında gerçekleşen, taşıma kapasitesinde dengelenen büyümedir.
- 🎯 Taşıma Kapasitesi (K): Bir çevrenin besin, su, yaşam alanı gibi kaynaklarıyla sınırlı olarak destekleyebileceği maksimum birey sayısıdır.
♻️ Madde Döngüleri
Yaşam için gerekli temel elementler canlı ve cansız çevre arasında dolaşır.
- 🌬️ Karbon Döngüsü: Karbon, atmosferde CO2 formunda bulunur. Fotosentez ile organik maddelere, solunum ve yanma olayları ile tekrar atmosfere döner.
- ⚡ Azot Döngüsü: Atmosferdeki azot gazı (N2), bitkiler tarafından kullanılamaz. Azot bağlayıcı bakteriler tarafından nitratlara (NO3-) dönüştürülerek kullanılabilir hale getirilir.
- 💧 Su Döngüsü: Suyun okyanuslar, atmosfer, karalar ve canlılar arasındaki sürekli hareketidir. Buharlaşma, yoğunlaşma, yağış ve yer altı suları ile gerçekleşir.
⚠️ Çevre Sorunları
- 🏭 Hava Kirliliği: Sera gazlarının (CO2, metan) artması küresel ısınma ve iklim değişikliğine yol açar.
- 🛢️ Su ve Toprak Kirliliği: Endüstriyel atıklar, tarım ilaçları ve evsel atıklar su ve toprak kaynaklarını kirletir.
- 🌲 Biyolojik Çeşitliliğin Azalması: Doğal yaşam alanlarının yok olması, avlanma ve kirlilik birçok türün yok olmasına neden olmaktadır.
💡 Hatırlatma: TYT'de bu konudan genellikle temel kavramları, besin zincirindeki enerji akışını ve madde döngülerini sorgulayan sorular gelir. Grafik yorumlama (popülasyon büyümesi) da sıkça karşılaşılan bir soru tipidir.
