Islahat Fermanı (1856)
Islahat Fermanı, 18 Şubat 1856 tarihinde Sultan Abdülmecid döneminde ilan edilen ve Osmanlı İmparatorluğu'nda köklü değişiklikler öngören bir reform belgesidir. Bu ferman, 1839'da ilan edilen Tanzimat Fermanı'nın devamı ve onun eksik kalan yönlerini tamamlayıcı niteliktedir.
İlan Edilme Nedenleri
Fermanın ilan edilmesinin başlıca iki nedeni vardır:
- İç Nedenler: Tanzimat Fermanı ile başlayan reform sürecinin yetersiz kalması ve Osmanlı tebaası arasında, özellikle Müslümanlar ile gayrimüslimler arasında eşitliği tam olarak sağlayamamış olması.
- Dış Nedenler: Osmanlı Devleti'nin, 1853-1856 yılları arasında yapılan Kırım Savaşı'nda destekçisi olan İngiltere ve Fransa'ya, özellikle gayrimüslimlerin haklarını genişletme sözü vermiş olması. Ayrıca, savaş sonunda toplanacak olan Paris Barış Konferansı öncesinde Batılı devletlerin desteğini almak ve "medeni bir devlet" olduğunu kanıtlamak istemesi.
Getirdiği Başlıca Yenilikler ve Maddeler
Islahat Fermanı, özellikle gayrimüslimlere (Hristiyan, Yahudi) yönelik geniş haklar içeriyordu:
- Din ve İnanç Özgürlüğü: Gayrimüslimler, kendi dinlerini açıkça yaşayabilecek, ibadethanelerini (kilise, havra) onarabilecek ve inşa edebilecekti.
- Eşitlik: Her din ve mezhepten tüm Osmanlı vatandaşları, kanun önünde tamamen eşit sayılacaktı. Can, mal, namus ve ırz güvenliği bakımından hiçbir ayrım yapılmayacaktı.
- Memuriyet ve Askerlik: Gayrimüslimler de devlet memuru olabilecek ve askeri okullara girebilecekti.
- Vergi: Gayrimüslimlerden alınan cizye vergisi kaldırıldı. Bunun yerine, bedelli askerlik sistemi getirildi; isteyen gayrimüslimler belirli bir bedel ödeyerek askerlik yapmaktan muaf tutulabildi.
- Yargı: Gayrimüslimler, karma ticaret mahkemelerinde yemin ederek şahitlik yapabilecekti. Ayrıca cezaevlerinde ıslahat yapılacaktı.
- Yerel Yönetim: Gayrimüslimlere, yerel meclislere üye olma ve kendi dinî liderlerini seçme hakkı tanındı.
Sonuçları ve Önemi
- Islahat Fermanı, Osmanlı toplumunda hukuk birliği yerine hukuk ayrılığı ilkesini pekiştirdi. Her azınlık kendi hukuk kurallarına göre yargılanmaya devam etti.
- Batılı devletlerin (özellikle Rusya'nın) Osmanlı'nın iç işlerine karışmasını engellemek amacıyla ilan edilse de, tam aksi oldu. Ferman, Paris Antlaşması'na bir madde olarak eklendi ve böylece Avrupalı devletlere Osmanlı'nın iç işlerine müdahale hakkı verilmiş oldu.
- Müslüman halk arasında hoşnutsuzluğa neden oldu. Gayrimüslimlere tanınan ayrıcalıklar, Müslüman tebaa tarafından "imtiyaz" olarak görüldü ve tepki çekti.
- Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküş sürecinde, merkezi otoritenin zayıfladığını ve dış baskılara boyun eğdiğini gösteren önemli bir belgedir.
- Anayasal sürece giden yolda atılmış önemli bir adım olarak kabul edilir ve 1876 Kanun-ı Esasi'nin (İlk Osmanlı Anayasası) hazırlanmasına zemin hazırlamıştır.
