🌟 Mustafa Kemal Atatürk'ü Etkileyen Yabancı Düşünürler: Rousseau ve Montesquieu
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün fikir dünyası, askeri dehası ve siyasi liderliğinin yanı sıra, derin bir entelektüel birikime dayanır. Özellikle Fransız Aydınlanma Çağı düşünürleri, onun hukuk, devlet ve toplum anlayışının şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Bu makalede, Atatürk'ün düşünce yapısında iz bırakan iki önemli isim olan Jean-Jacques Rousseau ve Montesquieu'yü ele alacağız.
🧠 Atatürk'ün Entelektüel Dünyası ve Okuma Alışkanlığı
Atatürk, hayatı boyunca büyük bir okuma aşkına sahipti. Özellikle askeri öğrencilik yıllarından itibaren tarih, sosyoloji, hukuk ve felsefe kitaplarına büyük ilgi gösterdi. Harp Okulu ve Harp Akademisi'ndeki eğitimi sırasında ve sonrasında, Türkçeye çevrilmiş pek çok Batılı eseri okudu. Bu eserler arasında Fransız Devrimi'ni hazırlayan düşünürlerin kitapları özel bir yer tutuyordu.
⚖️ Montesquieu: Kuvvetler Ayrılığı ve Hukukun Üstünlüğü
Charles de Secondat, Baron de Montesquieu (1689-1755), en önemli eseri “Kanunların Ruhu” (De l'esprit des lois) ile tanınır. Montesquieu'nün Atatürk'ü en çok etkileyen fikirleri şunlardır:
- ✅ Kuvvetler Ayrılığı İlkesi: Yasama, yürütme ve yargının birbirinden ayrı organlar tarafından yürütülmesi gerektiğini savunur. Bu ilke, 1924 ve özellikle 1961 Anayasası ile Türk anayasal sistemine tam anlamıyla girmiş olsa da, Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki tartışmaların ve hukuk devleti arayışının temelini oluşturmuştur.
- ✅ İklim ve Toplum Teorisi: Montesquieu, kanunların toplumun özelliklerine (iklim, din, gelenekler, ticaret) göre şekillenmesi gerektiğini öne sürer. Atatürk'ün “Millî kültürümüzü, çağdaş medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız” sözündeki, evrensel ilkeleri millî özelliklerle sentezleme çabasında bu düşüncenin izleri görülebilir.
- ✅ Despotizme Karşı Duruş: Montesquieu, keyfi yönetimlere karşı hukuk ve kurumlarla çerçevelenmiş bir yönetimi savunur. Bu, Atatürk'ün saltanat ve hilafeti kaldırarak, yerine laik ve anayasal bir cumhuriyet getirmesindeki felsefi dayanaklardan biri olarak yorumlanabilir.
🤝 Jean-Jacques Rousseau: Toplum Sözleşmesi ve Millî İrade
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), “Toplum Sözleşmesi” (Du contrat social) adlı eseriyle siyaset felsefesinde çığır açmıştır. Rousseau'nun Atatürk'ün düşüncesine etkileri şu şekilde özetlenebilir:
- ✅ Genel İrade (Volonté Générale): Rousseau, yasaların kaynağının, bireylerin kişisel çıkarlarının ötesinde, ortak iyiyi hedefleyen "genel irade" olduğunu savunur. Atatürk'ün “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” ilkesi, bu genel irade kavramıyla büyük bir paralellik taşır. TBMM'nin kuruluş felsefesinin temelinde bu düşünce yatar.
- ✅ Halk Egemenliği: Rousseau, egemenliğin halka ait olduğunu ve devredilemeyeceğini vurgular. Saltanatın kaldırılması ve cumhuriyetin ilanı, bu halk egemenliği fikrinin somut bir tezahürüdür.
- ✅ Eğitimin Önemi: Rousseau'nun “Émile” adlı eserinde vurguladığı, doğaya uygun ve özgürlükçü eğitim fikirleri, Atatürk'ün eğitim devriminde (Tevhid-i Tedrisat Kanunu, harf devrimi, millî eğitimin yaygınlaştırılması) kendine dolaylı bir yansıma bulmuştur.
🎯 Sonuç: Bir Sentezin Lideri
Atatürk, Rousseau ve Montesquieu'nün fikirlerini olduğu gibi kopyalamak yerine, onları Türk milletinin tarihsel gerçekleri, ihtiyaçları ve çağdaş gereklilikleri ile harmanlayarak uygulamaya koymuştur. Montesquieu'den aldığı akılcı, hukuka dayalı devlet anlayışı ile Rousseau'dan aldığı millî egemenlik ve halk iradesi vurgusunu birleştirerek, Türkiye Cumhuriyeti'nin temelini atmıştır.
Bu düşünürler, Atatürk'ün vizyonunu besleyen geniş entelektüel kaynakların sadece bir parçasıdır. Onun dehası, bu fikirleri eleştirel bir süzgeçten geçirip, yepyeni ve özgün bir siyasi projeye dönüştürebilmesinde yatar.
📚 Daha Fazla Okuma İçin Öneriler:
- Montesquieu, Kanunların Ruhu
- Jean-Jacques Rousseau, Toplum Sözleşmesi
- Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri
- Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma
