Yakup Kadri Karaosmanoğlu'nun başyapıtı olan Yaban, Türk edebiyatının en önemli eserlerinden biridir. 1932 yılında yayımlanan roman, Milli Mücadele dönemini ve bu dönemin toplumsal yarılmalarını mercek altına alır. Bu yazıda, Yaban'ın konusunu, karakterlerini ve iletmek istediği derin ana fikri inceleyeceğiz.
Roman, İstanbul’dan gelmiş, savaşta bir kolunu kaybetmiş Ahmet Celal adlı bir subayın gözünden anlatılır. Ahmet Celal, emir eri Mehmet Ali'nin daveti üzerine, onun Anadolu'daki köyüne (Porsuk Çayı yakınlarındaki bir köy) yerleşir. Burada, kentli bir aydın olarak, köylülerle arasında derin bir kültür ve anlayış uçurumu olduğunu acı bir şekilde fark eder.
Milli Mücadele tüm hızıyla sürerken, köy halkı ile Ahmet Celal arasındaki kopukluk giderek büyür. Köylüler, onu bir "yabancı" (Yaban) olarak görür ve fikirlerine, uyarılarına kulak asmaz. Roman, bir yandan cephedeki savaşı, diğer yandan cephe gerisindeki cehalet, yoksulluk ve umutsuzluk savaşını paralel olarak işler.
Yaban'ın en çarpıcı mesajı, Türk aydını ile Anadolu köylüsü arasındaki derin uçurumdur. Yakup Kadri, bu uçurumun Milli Mücadele gibi kritik bir dönemde bile kapanmadığını, hatta daha da belirginleştiğini gösterir.
Roman, şu soruları sordurur: Kurtuluş sadece düşmandan mıdır? Yoksa cehaletten, yoksulluktan ve umutsuzluktan da bir kurtuluş gerekiyor mudur? Ahmet Celal'in tuttuğu günlüklerdeki acı ve ironik ifadeler, bu kopukluğun trajedisini en sert şekilde yansıtır.
Ana fikir şu şekilde özetlenebilir: Gerçek kurtuluş, topyekûn bir mücadelenin sonucudur ve bu mücadele, aydınların halkı anlaması, halkın da aydınları benimsemesi ile mümkün olacaktır. Aksi takdirde, aydın "yaban" kalacak, halk ise kaderine terk edilmiş olacaktır.
Yaban, sadece bir roman değil, aynı zamanda sosyolojik bir belge niteliği taşır. Yakup Kadri'nin realizm akımına bağlı kalarak, dönemin Anadolu'sunu olduğu gibi, çıplak ve sert bir şekilde betimlemesi, eserin gücünü artırır. Türk edebiyatında "köy romanı" ve "Milli Mücadele edebiyatı" türlerinin kilometre taşlarından biri kabul edilir.
Sonuç olarak, Yaban, okuyucuyu sarsan, düşündüren ve ülkenin temel meseleleri üzerine yeniden kafa yormaya zorlayan ölümsüz bir klasiktir.
