🌍 Yer Şekilleri (Yeryüzü Şekilleri)
Yer şekilleri, yeryüzünün doğal yapısını oluşturan ve dış kuvvetler (akarsular, rüzgar, buzul vb.) ile iç kuvvetler (deprem, volkanizma vb.) tarafından şekillendirilen çeşitli oluşumlardır. İnsan yaşamını, ekonomik faaliyetleri ve iklimi doğrudan etkilerler.
🏔️ Dağ
Çevresine göre yüksek, eğimli yamaçlara ve doruklara sahip büyük kabartılardır. Genellikle sıradağlar şeklinde bulunurlar.
- 📌 Oluşum Şekillerine Göre:
- 🔥 Kıvrım Dağları: Yer kabuğundaki yan basınçların tortul tabakaları kıvırmasıyla oluşur. Örnek: Toros Dağları, Kuzey Anadolu Dağları.
- 💥 Kırık (Horst) Dağları: Yer kabuğundaki çatlaklar (fay hatları) boyunca yükselen bloklardır. Örnek: Kazdağı, Madra Dağı.
- 🌋 Volkanik Dağlar: Yer altındaki magmanın yeryüzüne çıkıp soğumasıyla oluşur. Örnek: Ağrı Dağı, Erciyes Dağı, Hasan Dağı.
🌾 Ova
Çevresine göre alçakta, düz veya hafif engebeli, geniş düzlüklerdir. Tarım ve yerleşim için çok elverişlidirler.
- 📌 Oluşum Yerlerine Göre:
- 🏞️ Delta Ovaları: Akarsuların taşıdığı alüvyonları deniz kıyısında biriktirmesiyle oluşur. Örnek: Çukurova, Bafra Ovası.
- ⛰️ Vadi İçi Ovaları: Akarsuların yatağı boyunca alüvyonları biriktirmesiyle oluşur. Örnek: Sakarya Ovası.
- ⬇️ Çöküntü (Graben) Ovaları: Fay hatları arasında kalan blokların çökmesiyle oluşur. Örnek: Gediz Ovası, Bakırçay Ovası.
🏞️ Plato (Yayla)
Akarsular tarafından derince yarılmış, çevresine göre yüksekte kalmış geniş düzlüklerdir. Hayvancılık ve yaz turizmi için uygundur.
- 📌 Örnekler:
- 🗿 Volkanik Plato: Lav platoları. Örnek: Erzurum-Kars Platosu.
- 🪨 Karstik Plato: Kireçtaşlarının (karstik) aşınmasıyla oluşur. Örnek: Obruk Platosu (Konya).
- 🏔️ Aşınım Platoları: Eski dağların aşınmasıyla oluşur. Örnek: İç Anadolu Platoları (Haymana, Cihanbeyli, Bozok).
🗾 Vadi
Akarsuların yataklarını derine ve yana doğru aşındırmasıyla oluşan, uzun ve sürekli inişi olan çukurluklardır. Ulaşım ve yerleşim için önemli koridorlardır.
- 📌 Vadi Tipleri:
- ⛰️ Boğaz (Yarma) Vadi: Dik yamaçlı, derin vadilerdir. Örnek: Sakarya Boğazı, Gülek Boğazı.
- ⛵ Yatık Yamaçlı Vadi: Eğimin az olduğu yerlerde oluşur, yamaçlar yatıktır.
- 🧭 Çentik Vadi: "V" harfi şeklindeki genç vadilerdir.
- 🔄 Menderes (Büklüm) Vadi: Akarsuyun eğimin azaldığı yerde büklümler yaparak akmasıyla oluşur. Örnek: Büyük Menderes Vadisi.
🌊 Akarsu
Yağış sularının, kaynak sularının veya eriyen kar sularının bir yatak içinde toplanarak belirli bir eğim doğrultusunda akmasıyla oluşan su kütleleridir. Yeryüzünü şekillendiren en önemli dış kuvvettir.
- 📌 Akarsuyun Yaptığı İşler:
- ⛏️ Aşındırma: Vadi, kanyon, dev kazanı gibi şekilleri oluşturur.
- 🚜 Biriktirme: Delta, birikinti ovası, birikinti konisi gibi şekilleri oluşturur.
- 📌 Örnekler: Fırat, Dicle, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Büyük Menderes.
🏞️ Göl
Karalar üzerindeki çanaklarda birikmiş durgun su kütleleridir. Tatlı su kaynağıdır, iklimi yumuşatır ve turizm potansiyeli taşır.
- 📌 Oluşumlarına Göre Göller:
- 🌋 Tektonik Göl: Yer kabuğu hareketleriyle oluşan çanaklardaki göllerdir. Örnek: Tuz Gölü, Manyas Gölü, Burdur Gölü.
- 🔥 Volkanik Göl: Volkanik patlama çanaklarındaki (krater) göllerdir. Örnek: Nemrut Gölü, Meke Tuzlası.
- 🧊 Buzul Gölü: Buzulların aşındırmasıyla oluşan çanaklardaki göllerdir. Örnek: Yedigöller, Abant Gölü.
- 🏔️ Karstik Göl: Kireçtaşlarının erimesiyle oluşan obruk ve polyelerdeki göllerdir. Örnek: Kızören Obruğu, Salda Gölü.
- 🚧 Set Gölü: Bir vadi önünün doğal veya yapay bir setle kapanmasıyla oluşur.
- 🌲 Heyelan Set Gölü: Tortum Gölü, Sera Gölü.
- 🌋 Lav Set Gölü: Van Gölü, Çıldır Gölü.
- 🏞️ Alüvyal Set Gölü: Köyceğiz Gölü, Mogan Gölü.
- ⛰️ Kıyı Set (Lagün) Gölü: Büyükçekmece Gölü, Küçükçekmece Gölü.
💡 Hatırlatma: Yer şekilleri birbirinden bağımsız değildir. Örneğin bir akarsu, hem bir vadinin hem de bir ovanın oluşumunda başrol oynayabilir. Bir plato, akarsular tarafından parçalanmış bir yayladır.
