Zonal topraklar, iklim ve bitki örtüsü gibi ana faktörlerin uzun süreli etkisiyle oluşan, olgun ve geniş alanlar kaplayan topraklardır. Bu topraklar, bulundukları bölgenin hakim iklim koşullarını yansıtır ve genellikle horizonları (katmanları) belirgindir. "Yerli topraklar" olarak da adlandırılmalarının nedeni, bulundukları yerdeki koşullar tarafından şekillenmiş olmalarıdır.
Bu toprakların oluşumunda, sıcaklık ve yağış miktarı, topraktaki kimyasal ve fiziksel süreçleri yönlendirir. Bitki örtüsü ise organik madde kaynağı olarak toprağın verimliliğini ve yapısını doğrudan etkiler. İşte dünyadan beş önemli zonal toprak örneği:
Görünüm: Kırmızı veya sarımsı renkli, killi ve sert.
Oluştuğu İklim: Sıcak ve nemli tropikal iklim (Amazon Havzası, Güneydoğu Asya).
Özellikleri: Yoğun yağışlar nedeniyle silis (kum) çözünüp taşınır, demir ve alüminyum oksitler birikir. Bu nedenle mineral bakımından fakir ancak demir oksit nedeniyle kırmızı renklidir. Tarım için pek verimli değildir, ancak kahve, kauçuk gibi ürünler yetiştirilebilir.
Görünüm: Kırmızı, killi ve kireçtaşı üzerinde oluşmuş.
Oluştuğu İklim: Akdeniz iklimi (yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı).
Özellikleri: Kireçtaşının (kalker) çözünmesiyle açığa çıkan kil ve demir oksitlerin birikmesiyle oluşur. Demir oksit rengini verir. Bağcılık ve zeytincilik için oldukça elverişlidir. Türkiye'de Akdeniz ve Ege bölgelerinde yaygındır.
Görünüm: Açık renkli (gri-beyaz) üst katman, altında kahverengi bir katman.
Oluştuğu İklim: Soğuk ve nemli karasal iklim, iğne yapraklı orman (tayga) altında (Kuzey Avrupa, Sibirya, Kanada).
Özellikleri: Asidik iğne yapraklar ve yıkanmanın etkisiyle üst katmandaki mineraller (demir, alüminyum) alt katmana taşınır (podzolleşme). Üst katman besin açısından fakir ve asidiktir. Tarıma pek uygun değildir, ormancılık yapılır.
Görünüm: İnce toprak katmanı, altında sürekli donmuş tabaka (permafrost).
Oluştuğu İklim: Kutup altı (tundra) iklimi, düşük sıcaklık (Kuzey Kanada, Sibirya).
Özellikleri: Düşük sıcaklık nedeniyle organik madde ayrışması çok yavaştır. Yazın üst kısım çözülür, bataklık benzeri bir yapı oluşur. Tarım imkansızdır, sadece yosun ve likenler yetişir.
Görünüm: Çok koyu kahverengi, siyaha yakın, derin ve yumuşak.
Oluştuğu İklim: Ilıman karasal iklim (yazları yağışlı, step/çayır bitki örtüsü).
Özellikleri: Zengin çayır bitkilerinin ayrışmasıyla üst katmanda yüksek miktarda organik madde (humus) birikir. Dünyanın en verimli tarım topraklarıdır. Buğday, arpa, ayçiçeği gibi ürünlerde verim çok yüksektir. Türkiye'de Erzurum-Kars Platosu çernozyom topraklarına örnektir.
Zonal topraklar, gezegenimizin iklim kuşaklarının canlı birer haritası gibidir. Her bir toprak türü, bulunduğu bölgenin hikayesini – sıcaklığını, yağışını, hangi bitkilerin yetiştiğini – taşır. İnsanlık tarihindeki tarım devrimlerinden, modern gıda üretimine kadar bu topraklar, medeniyetlerin kurulduğu fiziksel temeli oluşturmuştur. Onları tanımak, dünyayı ve üzerindeki yaşamı anlamak için atılan ilk adımdır.
