🎓 9. sınıf Türk dili ve edebiyatı 1. dönem 2. yazılı 4. senaryo Test 1 - Ders Notu
Sevgili öğrenciler, bu ders notu, 9. sınıf Türk dili ve edebiyatı 1. dönem 2. yazılı sınavınızda karşınıza çıkabilecek temel konuları sade ve anlaşılır bir dille özetlemektedir. Sınavda başarılı olmanız için fiilimsiler, cümle ögeleri, yazım kuralları, noktalama işaretleri ve metin türleri gibi konulara dikkat etmelisiniz.
📌 Fiilimsiler (Eylemsiler)
Fiilimsiler, fiil kök veya gövdelerine belirli ekler gelerek onları isim, sıfat veya zarf yapan sözcüklerdir. Fiilimsiler, fiillerin tüm özelliklerini taşımazlar (şahıs ve kip eki almazlar), ancak olumsuzluk eki alabilirler ve cümle içinde fiil gibi görev yapabilirler.
- İsim-Fiil (Mastar): Fiile "-ma / -me", "-ış / -iş / -uş / -üş", "-mak / -mek" ekleri gelerek oluşur. Cümlede isim gibi kullanılır.
- Örnek: "Onun konuşmasını çok beğendim."
- Örnek: "Bu gitmekle olmaz."
- Sıfat-Fiil (Ortaç): Fiile "-an / -en", "-ası / -esi", "-mez / -maz", "-ar / -er / -ır / -ir / -ur / -ür", "-dik / -dık / -duk / -dük", "-ecek / -acak", "-miş / -mış / -muş / -müş" ekleri gelerek oluşur. Cümlede sıfat gibi bir ismi niteler veya adlaşmış sıfat olarak kullanılır.
- Örnek: "Koşan çocuk düştü." (Sıfat)
- Örnek: "Koşanlar yoruldu." (Adlaşmış sıfat)
- Zarf-Fiil (Bağ-Fiil / Ulaç): Fiile "-ken", "-alı / -eli", "-madan / -meden", "-ince / -ınca / -unca / -ünce", "-ip / -ıp / -up / -üp", "-arak / -erek", "-dıkça / -dikçe / -dukça / -dükçe", "-r...-mez", "-a...-a / -e...-e", "-casına / -cesine", "-maksızın / -meksizin", "-dığında / -diğinde" ekleri gelerek oluşur. Cümlede zarf görevinde bulunur, genellikle fiili veya fiilimsiyi zaman ya da durum yönünden belirtir.
- Örnek: "Eve gelirken ekmek al." (Zaman)
- Örnek: "Gülerek konuşuyordu." (Durum)
⚠️ Dikkat: Bazı fiilimsiler eklerini alarak kalıcı isim (dondurma, çakmak, dolma) veya sıfat (yakacak odun) olabilirler. Bu durumda artık fiilimsi sayılmazlar.
📌 Cümle Ögeleri
Cümle ögeleri, bir cümleyi oluşturan ve cümlede belirli bir görevi olan sözcük veya sözcük gruplarıdır. Temel ögeler yüklem ve özne, yardımcı ögeler ise nesne (belirtili/belirtisiz), dolaylı tümleç ve zarf tümlecidir.
- Yüklem: Cümledeki işi, oluşu, durumu bildiren temel ögedir. Yüklem olmadan cümle kurulamaz. Fiil veya isim soylu bir sözcük olabilir.
- Örnek: "Çocuk hızlıca koştu."
- Örnek: "Bu ev çok güzeldi."
- Özne: Yüklemin bildirdiği işi yapan veya durumda olan varlıktır. "Kim?", "Ne?" sorularıyla bulunur.
- Örnek: "Öğrenciler ders çalışıyor." (Gizli özne: "Onlar")
- Örnek: "Kapı açıldı." (Sözde özne)
- Nesne (Düz Tümleç): Yüklemin bildirdiği işten etkilenen ögedir.
- Belirtili Nesne: "Neyi?", "Kimi?" sorularıyla bulunur. İsmin "-i" hal ekini alır.
- Belirtisiz Nesne: "Ne?" sorusuyla bulunur. Yalın haldedir.
- Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı): Yüklemi yer, yön, bulunma, ayrılma gibi açılardan tamamlar. "-e, -de, -den" eklerini alır. "Kime?, Neye?, Nerede?, Nereden?, Kimde?, Kimden?" gibi sorularla bulunur.
- Örnek: "Okula gittim."
- Örnek: "Evde oturdum."
- Zarf Tümleci: Yüklemi zaman, durum, miktar, yön, sebep gibi açılardan tamamlar. "Ne zaman?, Nasıl?, Ne kadar?, Niçin?, Nereye?" gibi sorularla bulunur.
- Örnek: "Dün geldim." (Zaman)
- Örnek: "Hızlıca yürüdü." (Durum)
💡 İpucu: Cümle ögelerini bulurken önce yüklemi, sonra özneyi, daha sonra nesneyi ve diğer tümleçleri bulmak işinizi kolaylaştırır.
📌 Yazım Kuralları
Doğru ve etkili iletişim için yazım kurallarına uymak çok önemlidir. İşte sıkça karşılaşılan bazı kurallar:
- "De / Da" Bağlacının Yazımı: Bağlaç olan "de / da" ayrı yazılır ve cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz. (-te / -ta şekli yoktur.)
- "-de / -da" Ekinin Yazımı: Ek olan "-de / -da" bitişik yazılır ve cümleden çıkarıldığında anlam bozulur. (-te / -ta şekli vardır.)
- "Ki" Bağlacının Yazımı: Bağlaç olan "ki" ayrı yazılır. (Genellikle "Oysaki, Mademki, Belki, Halbuki, Çünkü, Meğerki" gibi kalıplaşmışlar hariç.)
- Örnek: "Anladım ki beni dinlemiyor."
- "-ki" Ekinin Yazımı: Ek olan "-ki" bitişik yazılır. (İyelik eki veya sıfat yapan ek.)
- Örnek: "Evdeki hesap çarşıya uymaz." (Sıfat yapan)
- Örnek: "Seninki nerede?" (İyelik)
- "Mi" Soru Ekinin Yazımı: "Mi" soru eki her zaman ayrı yazılır. Kendinden sonra gelen ekler bitişik yazılır.
- Büyük Harflerin Kullanımı:
- Cümle başları, özel adlar (kişi adları, yer adları, millet, dil, din adları), unvanlar, kurum adları büyük harfle başlar.
- Örnek: "Ahmet Türkçe dersini çok sever."
- Sayıların Yazımı: Sayılar genellikle yazıyla yazılır (iki, beş yüz), ancak ölçü, istatistik, saat gibi durumlarda rakamla yazılabilir (12.30, 5 kg). Sıra sayıları rakamla yazıldığında yanına nokta (3.) veya kesme işaretiyle ek (2.'nci) getirilir.
💡 İpucu: Yazım kuralları genellikle ezberden çok pratikle pekişir. Bol bol okuma ve yazma alıştırması yapın.
📌 Noktalama İşaretleri
Noktalama işaretleri, yazıda anlam karışıklığını önlemek, duraklamaları ve vurguları belirtmek için kullanılır.
- Nokta (.): Cümle sonuna, bazı kısaltmaların sonuna, sıra bildiren sayıların yanına konur.
- Virgül (,): Eş görevli sözcükleri veya cümleleri ayırmak, sıralı cümleleri ayırmak, ara sözleri belirtmek, hitaptan sonra kullanmak gibi görevleri vardır.
- Örnek: "Elma, armut, muz aldım."
- Noktalı Virgül (;): Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları ayırmak, ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri ayırmak için kullanılır.
- Örnek: "Erkek çocuklara Ali, Can, Efe; kız çocuklara Ayşe, Ela, Naz isimleri verildi."
- İki Nokta (:): Açıklama yapılacak cümlenin sonuna, örnek verilecek cümlenin sonuna konur.
- Örnek: "Şunları unutma: çalışmak, sabretmek."
- Üç Nokta (...): Tamamlanmamış cümlelerin sonuna, alıntılarda atlanan yerleri belirtmek için, sözün bir yerde kesildiğini göstermek için konur.
- Örnek: "Ne güzel bir gün..."
- Soru İşareti (?): Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur.
- Örnek: "Nereye gidiyorsun?"
- Ünlem İşareti (!): Sevinç, korku, şaşırma, acı gibi duyguları anlatan cümlelerin sonuna veya seslenme, hitap ve uyarı sözlerinden sonra konur.
- Örnek: "Ey Türk gençliği!"
- Tırnak İşareti (" "): Başka birinden aktarılan sözleri belirtmek, vurgulanmak istenen sözleri göstermek, eser adlarını belirtmek için kullanılır.
- Örnek: Öğretmen "Çalışın!" dedi.
- Kesme İşareti ('): Özel adlara gelen çekim eklerini ayırmak, kısaltmalara gelen ekleri ayırmak için kullanılır.
- Örnek: "Ankara'ya gittim."
⚠️ Dikkat: Noktalama işaretlerinin yerini doğru belirlemek, cümlenin anlamını tamamen değiştirebilir. "Oku baban gibi eşek olma!" ve "Oku, baban gibi eşek olma!" arasındaki farkı düşünün.
📌 Metin Türleri
Edebiyatta farklı amaçlarla yazılmış birçok metin türü bulunur. 9. sınıfın ilk döneminde genellikle hikaye edici (anlatmaya bağlı) metinler üzerinde durulur.
- Hikaye (Öykü): Yaşanmış veya yaşanması mümkün olayları, yer, zaman ve kişi unsurlarına bağlı kalarak anlatan kısa yazılardır. Genellikle tek bir olay örgüsü etrafında döner.
- Örnek: Ömer Seyfettin'in "Kaşağı"sı.
- Masal: Olağanüstü olayların, olağanüstü kahramanların başından geçtiği, genellikle tekerlemelerle başlayan, yer ve zamanın belirsiz olduğu hayal ürünü anlatılardır. Evrensel mesajlar verir ve sonunda iyiler kazanır.
- Örnek: Külkedisi, Bremen Mızıkacıları.
- Fabl: Kahramanları genellikle hayvanlardan seçilen, sonunda ders verme (öğüt) amacı taşıyan kısa hikayelerdir. Hayvanlar insan gibi konuşturulur ve benzetilir.
- Örnek: La Fontaine'den "Ağustos Böceği ile Karınca".
- Destan: Bir milletin hayatında derin izler bırakmış tarihi ve sosyal olayları (savaş, göç, afet vb.) anlatan, olağanüstü özellikler taşıyan uzun manzum (şiirsel) eserlerdir. Doğal destanlar (Oğuz Kağan Destanı) ve yapay destanlar (Kurtuluş Savaşı Destanı) olarak ikiye ayrılır.
- Efsane: Halkın hayal gücüyle oluşmuş, olağanüstü nitelikler taşıyan, genellikle kutsal veya önemli bir kişi, yer ya da olay hakkında anlatılan kısa, inandırıcı hikayelerdir.
- Örnek: Şahmeran Efsanesi, Kız Kulesi Efsanesi.
💡 İpucu: Bu metin türlerinin temel özelliklerini ve farklarını iyi kavramak, metinleri analiz ederken size yardımcı olacaktır.
Sevgili öğrenciler, bu notları dikkatlice okuyun, anlamadığınız yerleri tekrar edin ve bol bol soru çözerek konuları pekiştirin. Sınavda hepinize başarılar dilerim! 🚀
