9. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı 1. dönem 2. yazılı 3. senaryo Test 1

🎓 9. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı 1. dönem 2. yazılı 3. senaryo Test 1 - Ders Notu

Sevgili öğrenciler, bu ders notu, 9. sınıf Türk Dili ve Edebiyatı 1. dönem 2. yazılı sınavınızda karşılaşabileceğiniz temel konuları sade ve anlaşılır bir şekilde özetlemektedir. Sınavda başarılı olmak için dil bilgisi (özellikle fiilimsiler), edebiyat bilgisi ve yazım kuralları konularına hakim olmanız önemlidir.

📌 Edebiyatın Güzel Sanatlarla İlişkisi

Edebiyat, duygu ve düşünceleri dil aracılığıyla estetik bir biçimde ifade eden bir güzel sanat dalıdır. Diğer güzel sanatlarla da sıkı bir ilişki içindedir.

• Fonetik (İşitsel) Sanatlar: Edebiyat, müzik. (Sese ve söze dayanır.)
• Plastik (Görsel) Sanatlar: Resim, heykel, mimari, hat, tezhip. (Maddeye şekil verme, görsel estetik.)
• Ritmik (Dramatik) Sanatlar: Tiyatro, bale, dans, sinema, opera. (Hareket ve eyleme dayanır.)
• Edebiyat, dilin gücünü kullanarak insanı, doğayı ve hayatı anlatır; diğer sanat dallarına da ilham kaynağı olabilir veya onlardan beslenebilir.

📌 Metinlerin Sınıflandırılması

Metinler, yazılış amaçlarına ve özelliklerine göre iki ana gruba ayrılır.

• Öğretici Metinler:
  • Bilgi vermek, açıklamak, düşündürmek amacıyla yazılır.
  • Gerçeklik ön plandadır, nesnel bir dil kullanılır.
  • Örnekler: Makale, deneme, fıkra, eleştiri, gezi yazısı, biyografi, otobiyografi, anı, mektup, günlük.
• Sanatsal (Edebî) Metinler:
  • Okuyucuda estetik zevk uyandırmak, duygu ve hayal gücünü geliştirmek amacıyla yazılır.
  • Özneldir, çağrışım ve yan anlamlar bakımından zengindir.
  • Örnekler: Şiir, hikaye, roman, masal, destan, tiyatro.

📌 Dilin Kullanımından Doğan Türler

Bir dil, farklı coğrafyalarda veya toplumsal gruplarda farklı şekillerde kullanılabilir. Bu farklılıklar dilin zenginliğini gösterir.

• Lehçe: Bir dilin tarihi süreçte yazılı kaynaklarla takip edilemeyen, çok eski dönemlerde ayrılmış kollarıdır. (Örn: Yakutça, Çuvaşça Türkçenin lehçeleridir.)
• Şive: Bir dilin tarihi süreçte takip edilebilen, yakın dönemlerde ayrılmış kollarıdır. Ses, şekil ve kelime farklılıkları gösterir. (Örn: Azerbaycan Türkçesi, Özbek Türkçesi Türkçenin şiveleridir.)
• Ağız: Bir ülke içinde aynı dilin farklı bölgelerdeki söyleyiş farklılıklarıdır. (Örn: Karadeniz ağzı, Ege ağzı.)
• Argo: Ortak dilden ayrı olarak belirli bir topluluğun kendi arasında kullandığı özel sözcük veya deyimlerdir. (Örn: "Okulu kırmak" yerine "okulu asmak".)
• Jargon: Belli bir meslek veya uzmana ait grubun kendi arasında iletişim kurmak için kullandığı özel terimler ve ifadelerdir. (Örn: Tıp jargonu, bilişim jargonu.)
• Standart (Ölçünlü) Dil: Bir ülkenin eğitim, medya ve resmi kurumlarında kullanılan, herkes tarafından kabul görmüş ortak dilidir. Türkiye Türkçesi için İstanbul ağzı esas alınmıştır.

📌 İletişim ve Ögeleri

İletişim, duygu, düşünce veya bilgilerin bir kişiden diğerine aktarılması sürecidir. Bu sürecin belirli ögeleri vardır.

• Gönderici (Kaynak): İletiyi başlatan, mesajı gönderen kişi veya kurum.
• Alıcı: Göndericiden gelen iletiyi alan ve yorumlayan kişi veya kurum.
• İleti (Mesaj): Göndericinin alıcıya aktarmak istediği duygu, düşünce veya bilgi.
• Kanal: İletinin göndericiden alıcıya ulaşmasını sağlayan yol veya araç. (Ses, yazı, jest, mimik vb.)
• Dönüt (Geri Bildirim): Alıcının göndericiye verdiği tepki, iletinin anlaşılıp anlaşılmadığını gösterir.
• Bağlam (Ortam): İletişimin gerçekleştiği fiziki veya sosyal ortam.
• Şifre (Kod): İletinin oluşturulmasında kullanılan ortak dil sistemi veya işaretler bütünü. (Türkçe, İngilizce, işaret dili vb.)

📌 Yazım Kuralları ve Noktalama İşaretleri

Yazılı anlatımda anlaşılırlığı sağlamak ve dil birliğini korumak için yazım kuralları ve noktalama işaretleri büyük önem taşır.

• Büyük Harflerin Kullanımı: Cümle başları, özel adlar (kişi, yer, millet, dil, din, mezhep, kurum, kuruluş adları), unvanlar, saygı sözleri, belirli tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar.
• Sayıların Yazımı: Metin içinde sayılar genellikle yazıyla yazılır (iki, beş yüz). Para birimleri, ölçü birimleri, istatistiksel verilerde rakam kullanılır (15 kg, %20). Sıra sayıları rakamla ve nokta ile (3.), üleştirme sayıları yazıyla (ikişer) yazılır.
• Birleşik Kelimelerin Yazımı: Anlam kaybına uğrayan, ses düşmesi/türemesi olan birleşik kelimeler bitişik yazılır (kaynana, aşevi, kahvaltı). Anlamını koruyan ve birleşme sırasında ses olayı olmayanlar ayrı yazılır (deniz yılanı, ana dil).
• "De" ve "Ki" Bağlaçlarının Yazımı:
  • -de/-da (ek): Bitişik yazılır, cümleden çıkarıldığında anlam bozulur. (-de/-da, -te/-ta şeklinde olabilir.) Örn: "Evde kimse yoktu."
  • de/da (bağlaç): Ayrı yazılır, cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz sadece daralır. Örn: "Sen de gel."
  • -ki (ek): Bitişik yazılır, aitlik veya ilgi anlamı katar. (Evdeki, sendeki, dünkü)
  • ki (bağlaç): Ayrı yazılır, iki cümleyi bağlar. (Örn: "Biliyorum ki sen de seversin.")
  • ki (kalıplaşmış): Bazı kelimelerde bitişik yazılır (sanki, oysaki, mademki, belki, halbuki, çünkü, meğerki). "SOMBAHÇEM" kodlaması ile akılda tutulabilir.
• Noktalama İşaretleri:
  • Nokta (.): Cümle sonuna, kısaltmalara, sıralama bildiren sayılara konur.
  • Virgül (,): Eş görevli kelime ve kelime gruplarını ayırmak, sıralı cümleleri ayırmak, ara sözleri belirtmek, hitaplardan sonra kullanmak gibi görevleri vardır.
  • Noktalı Virgül (;): Cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları ayırmak, ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri ayırmak için kullanılır.
  • Soru İşareti (?): Soru bildiren cümle veya sözlerin sonuna konur.
  • Ünlem İşareti (!): Sevinç, korku, şaşma gibi duyguları anlatan cümle veya sözlerin sonuna konur.
  • Tırnak İşareti (" "): Başkasına ait sözleri aktarırken, özel olarak vurgulanmak istenen kelime veya sözleri belirtirken kullanılır.

💡 İpucu: Yazım kuralları ve noktalama işaretleri, okuduğunuz her metinde karşınıza çıkar. Bol bol okuyarak ve yazarak pratik yapın.

📌 Fiilimsiler (Eylemsiler)

Fiilimsiler, fiil kök veya gövdelerine belirli ekler getirilerek türetilen, fiil özelliğini tamamen kaybetmeyip cümle içinde isim, sıfat veya zarf görevi üstlenen kelimelerdir. Fiiller gibi çekimlenmezler (kip ve kişi eki almazlar).

📝 İsim-Fiil (Mastar)

Fiillere "-ma, -ış, -mak" ekleri getirilerek türetilen ve cümlede isim görevinde kullanılan kelimelerdir.

• Ekler: -ma (-me), -ış (-iş, -uş, -üş), -mak (-mek)
• Örnekler:
  • Kitap okumayı çok severim. (Neyi severim? Okumayı - isim görevi)
  • Ona bir bakışı vardı ki... (Nasıl bir bakış? - isim görevi)
  • Burada durmak yasaktır. (Ne yasaktır? Durmak - isim görevi)

⚠️ Dikkat:

• Olumsuzluk eki olan "-ma/-me" ile isim-fiil eki olan "-ma/-me"yi karıştırmayın. (Örn: "Ders çalışmaya başladı." - isim-fiil / "Ders çalışma, dinlen." - olumsuzluk eki)
• Bazı isim-fiiller zamanla kalıcı isim haline gelir ve fiilimsi özelliğini kaybeder. (Örn: "Dondurma", "yemek", "çakmak", "kazma", "dolma") Bu kelimeler artık bir varlığın adı olmuştur.

📝 Sıfat-Fiil (Ortaca)

Fiillere "-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş" ekleri getirilerek türetilen ve cümlede sıfat görevinde kullanılan kelimelerdir. Bir ismi niteler veya belirtirler.

• Ekler: -an (-en), -ası (-esi), -maz (-mez), -ar (-er, -ır, -ir, -ur, -ür), -dık (-dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük), -acak (-ecek), -mış (-miş, -muş, -müş)
• Örnekler:
  • Koşan çocuk. (Nasıl çocuk? Koşan - niteleme sıfatı)
  • Gelecek günler. (Nasıl günler? Gelecek - niteleme sıfatı)
  • Kırılmış camlar. (Nasıl camlar? Kırılmış - niteleme sıfatı)
  • Tanıdık bir yüz. (Nasıl yüz? Tanıdık - niteleme sıfatı)

💡 İpucu: Sıfat-fiil eklerini "Anası mezar dikecekmiş" şeklinde kodlayarak akılda tutabilirsiniz.

⚠️ Dikkat:

• Sıfat-fiillerin nitelediği isim düştüğünde sıfat-fiil adlaşır ve "adlaşmış sıfat-fiil" adını alır. (Örn: "Gelenler otursun." (Gelen insanlar) / "Yaralılar hastaneye kaldırıldı." (Yaralı insanlar))
• Bazı sıfat-fiiller çekimli fiillerle karıştırılabilir. Fiilimsiler kip ve kişi eki almaz. (Örn: "Dün gelen misafirler." - sıfat-fiil / "Dün misafirler geldi." - çekimli fiil)

📝 Zarf-Fiil (Bağ-fiil, Ulaç)

Fiillere çeşitli ekler getirilerek türetilen ve cümlede zarf görevinde kullanılan kelimelerdir. Fiili veya fiilimsiyi durum ya da zaman yönünden tamamlarlar.

• Ekler: -ken, -alı (-eli), -madan (-meden), -ince (-ınca, -ünce, -ünce), -ip (-ıp, -up, -üp), -arak (-erek), -dıkça (-dikçe, -dukça, -dükçe), -r...mez, -esiye (-asıya), -e...e, -casına (-cesine), -dığında (-diğinde, -duğunda, -düğünde), -maksızın (-meksizin)
• Örnekler:
  • Gülerek konuştu. (Nasıl konuştu? Gülerek - durum zarfı)
  • Eve gelirken seni gördüm. (Ne zaman gördüm? Gelirken - zaman zarfı)
  • Ders çalışmadan sınava girdi. (Nasıl girdi? Çalışmadan - durum zarfı)
  • O gelir gelmez haber ver. (Ne zaman haber ver? Gelir gelmez - zaman zarfı)
  • Bütün gün koşa koşa yoruldu. (Nasıl yoruldu? Koşa koşa - durum zarfı)

⚠️ Dikkat: Zarf-fiiller cümleye genellikle "nasıl?" (durum) veya "ne zaman?" (zaman) sorularına cevap veren bir anlam katarlar.

📌 Hikaye

Hikaye (öykü), yaşanmış veya yaşanması mümkün olayları, kişi, yer ve zaman unsurlarını kullanarak kısa ve yoğun bir şekilde anlatan edebi türdür.

• Yapı Unsurları:
  • Olay Örgüsü: Hikayedeki olayların birbiriyle bağlantılı ve düzenli bir şekilde sıralanması.
  • Kişiler: Hikayedeki olayları yaşayan veya olaylarda rol alan varlıklar. (Başkahraman, yardımcı kahramanlar)
  • Yer (Mekan): Olayların geçtiği çevre veya ortam.
  • Zaman: Olayların başlangıcı ve bitişi arasındaki süre veya olayın geçtiği an.
  • Anlatıcı ve Bakış Açısı: Olayları kimin anlattığı ve hangi perspektiften anlattığı. (İlahi/Tanrısal, Kahraman, Gözlemci)
• Hikaye Türleri:
  • Olay Hikayesi (Maupassant Tarzı): Bir olayın serim, düğüm, çözüm bölümleriyle merak uyandırıcı bir şekilde anlatıldığı hikaye türüdür. Olaylar zinciri ve merak ögesi ön plandadır. (Örn: Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay)
  • Durum Hikayesi (Çehov Tarzı): Günlük yaşamdan bir kesiti, bir durumu veya bir anı anlatan, olaydan çok ruh hallerine ve atmosfer yaratmaya odaklanan hikaye türüdür. Merak ögesi geri plandadır. (Örn: Sait Faik Abasıyanık, Memduh Şevket Esendal)

Bu notlar, sınavınıza hazırlanırken size yol gösterecektir. Başarılar dilerim! 🚀