🎓 10. sınıf coğrafya 1. dönem 2. yazılı 10. senaryo Test 1 - Ders Notu
Bu ders notu, 10. sınıf coğrafya 1. dönem 2. yazılı sınavında karşılaşabileceğiniz başlıca konular olan iklim elemanları (sıcaklık, basınç, rüzgarlar, nemlilik ve yağış) ve iklim tipleri hakkında bilmeniz gereken temel bilgileri içermektedir. Sınava hazırlanırken bu konulara özellikle dikkat etmelisin!
📌 İklim Elemanı 1: Sıcaklık
Sıcaklık, atmosferdeki enerji miktarının bir göstergesidir. Yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkileyen birçok faktör bulunur.
- Enlem: Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının düşme açısı küçüldüğü için sıcaklık genellikle azalır.
- Yükselti: Troposferde her 200 metrede sıcaklık yaklaşık 1°C azalır. Bu nedenle dağların yüksek kesimleri daha soğuktur.
- Karasallık ve Denizsellik: Karalar çabuk ısınıp çabuk soğurken, denizler geç ısınıp geç soğur. Bu durum, karasal bölgelerde yıllık ve günlük sıcaklık farklarının daha fazla olmasına neden olur.
- Okyanus Akıntıları: Sıcak su akıntıları geçtiği kıyıların sıcaklığını artırırken, soğuk su akıntıları azaltır.
- Rüzgarlar: Geldikleri yönün sıcaklık özelliklerini taşıyarak sıcaklığı etkilerler (Örn: Ekvator'dan gelenler ısıtır, kutuplardan gelenler soğutur).
- Bitki Örtüsü: Bitki örtüsü, güneş ışınlarının doğrudan yere ulaşmasını engelleyerek ve terleme yoluyla sıcaklığı dengeleyici etki yapar.
- Bakı: Dağların güneşe dönük yamaçları (bakı) daha fazla güneş ışını aldığı için diğer yamaçlara göre daha sıcaktır.
💡 İpucu: İzoterm haritaları, aynı sıcaklıktaki noktaları birleştiren eğrilerdir. Bu haritalarda eğrilerin sıklaştığı yerlerde sıcaklık değişimi fazla, seyreldiği yerlerde ise azdır.
📌 İklim Elemanı 2: Basınç ve Rüzgarlar
Basınç, atmosferdeki gazların yeryüzüne uyguladığı kuvvettir. Rüzgarlar ise basınç farkından doğar.
- Normal Basınç: Deniz seviyesinde, 15°C sıcaklıkta 1013 milibar (mb) veya 760 mm cıva basıncı normal kabul edilir.
- Yüksek Basınç (Antisiklon): Soğuk hava kütlelerinin yoğunlaşarak alçalmasıyla oluşur. Hava genellikle açık, güneşli ve ayazdır. Çevresine doğru yatay hava hareketi (rüzgar) görülür.
- Alçak Basınç (Siklon): Sıcak hava kütlelerinin genleşerek yükselmesiyle oluşur. Hava genellikle kapalı, bulutlu ve yağışlıdır. Çevreden merkeze doğru yatay hava hareketi (rüzgar) görülür.
- Basıncı Etkileyen Faktörler: Sıcaklık (ters orantılı), yükselti (ters orantılı), dinamik faktörler (Dünya'nın günlük hareketi).
- Rüzgarların Oluşumu: Yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru esen yatay hava hareketidir. Basınç farkı ne kadar fazlaysa rüzgar o kadar şiddetli eser.
- Rüzgarın Yönünü Etkileyenler: Basınç merkezlerinin konumu, Dünya'nın günlük hareketi (Coriolis kuvveti), yer şekilleri (dağlar, vadiler).
- Sürekli Rüzgarlar: Alizeler, Batı Rüzgarları, Kutup Rüzgarları. Yıl boyunca aynı yönde eserler.
- Mevsimlik Rüzgarlar (Musonlar): Yaz ve kış aylarında yön değiştirirler. Kara ve denizlerin farklı ısınma özelliklerinden kaynaklanır.
- Yerel Rüzgarlar: Meltemler (deniz, kara, dağ, vadi), Fön (dağdan aşağı inen sıcak ve kuru rüzgar), Bora, Sirokko vb. kısa mesafelerde etkilidir.
⚠️ Dikkat: Yüksek basınç alanlarında hava alçalırken ısınır ve kurur. Alçak basınç alanlarında ise hava yükselirken soğur ve nemlenir, bu da yağışa neden olabilir.
📌 İklim Elemanı 3: Nemlilik ve Yağış
Nemlilik, atmosferdeki su buharı miktarıdır. Yağış ise atmosferdeki su buharının yoğuşarak katı veya sıvı halde yeryüzüne düşmesidir.
- Mutlak Nem: 1 $m^3$ havanın içinde bulunan su buharının gram cinsinden ağırlığıdır. Sıcaklık arttıkça artar.
- Maksimum Nem: 1 $m^3$ havanın belirli bir sıcaklıkta taşıyabileceği en fazla su buharı miktarıdır. Sıcaklık arttıkça artar.
- Bağıl (Nispi) Nem: Mutlak nemin maksimum neme oranıdır. Havanın neme doyma oranını gösterir. %100 olduğunda yağış başlar.
- Yoğuşma: Su buharının sıvı veya katı hale geçmesidir. Yoğuşma ürünleri: Bulut, sis, çiğ, kırç, kırağı.
- Yağış Çeşitleri:
- Sıvı Yağışlar: Yağmur.
- Katı Yağışlar: Kar, dolu.
- Yağış Oluşum Şekilleri:
- Orografik (Yamaç) Yağışlar: Nemli havanın bir dağ yamacı boyunca yükselerek soğuması ve yağış bırakması.
- Konveksiyonel (Yükselim) Yağışlar: Yeryüzünün ısınmasıyla havanın yükselip soğuyarak yağış bırakması (Örn: İç Anadolu'daki "Kırkikindi Yağışları").
- Cephesel (Frontal) Yağışlar: Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında sıcak havanın yükselerek soğuması ve yağış bırakması.
💡 İpucu: Bir bölgenin yağış rejimi (yıl içindeki dağılışı), o bölgenin iklim tipi hakkında önemli bilgiler verir.
📌 İklim Tipleri
Dünya üzerinde sıcaklık, basınç, rüzgar, nem ve yağış özelliklerine göre farklı iklim bölgeleri oluşmuştur. İşte başlıca iklim tiplerinden bazıları:
- Ekvatoral İklim: Ekvator çevresinde görülür. Her mevsim sıcak ve yağışlıdır. Bitki örtüsü gür tropikal yağmur ormanlarıdır.
- Savan İklimi: Ekvatoral iklimin hemen kuzey ve güneyinde görülür. Yazları yağışlı, kışları kuraktır. Bitki örtüsü uzun ot toplulukları (savan) ve tek tük ağaçlardır.
- Çöl İklimi: Dönenceler çevresinde ve karaların iç kesimlerinde görülür. Yağış çok azdır, günlük ve yıllık sıcaklık farkları çok fazladır. Bitki örtüsü kurakçıl otlar ve kaktüslerdir.
- Akdeniz İklimi: Akdeniz kıyılarında ve orta kuşağın batı kıyılarında görülür. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır. Bitki örtüsü makidir.
- Okyanusal İklim: Ilıman kuşak karalarının batı kıyılarında görülür. Her mevsim yağışlı ve ılımandır. Bitki örtüsü karma ormanlardır.
- Karasal İklim (Step İklimi): Karaların iç kesimlerinde görülür. Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlıdır. Bitki örtüsü bozkırdır.
- Sert Karasal İklim: Daha yüksek enlemlerde ve karaların iç kesimlerinde görülür. Yazlar kısa ve serin, kışlar çok uzun ve sert geçer. Bitki örtüsü tayga (boreal) ormanlarıdır.
- Tundra İklimi: Kutup altı bölgelerde görülür. Yazlar kısa ve serin, toprak bataklık halindedir. Kışlar uzun ve çok soğuktur. Bitki örtüsü yosunlar ve cılız otlardır (tundra).
- Kutup İklimi: Kutuplar ve çevresinde görülür. Yıl boyunca sıcaklık 0°C'nin altındadır, buzullarla kaplıdır. Bitki örtüsü yoktur.
📝 Önemli Not: Her iklim tipinin kendine özgü sıcaklık, yağış rejimi ve doğal bitki örtüsü özellikleri vardır. Bu üç özelliği bir arada düşünerek iklim tiplerini daha iyi anlayabilirsin.
