🎓 10. sınıf coğrafya 1. dönem 2. yazılı 10. senaryo Test 4 - Ders Notu
Bu ders notu, 10. sınıf coğrafya 1. dönem 2. yazılı sınavında karşılaşabileceğin temel iklim bilgisi konularını ve doğal afetleri sade bir dille özetlemektedir. Sınavda başarılı olmak için bu konulara hakim olman önemlidir.
📌 Atmosfer ve Sıcaklık
Atmosfer, Dünya'yı saran gaz tabakasıdır. İçinde yaşadığımız bu katman, iklim olaylarının gerçekleştiği yerdir. Sıcaklık ise iklimin en temel elemanlarından biridir.
- Atmosferin Katmanları:
- Troposfer: İklim olaylarının yaşandığı en alt katman.
- Stratosfer: Ozon tabakasının bulunduğu katman.
- Mezosfer: Gök taşlarının yandığı katman.
- Termosfer: Sıcaklığın çok yükseldiği, iyonların bulunduğu katman.
- Ekzosfer: Atmosferin en dış katmanı.
- Sıcaklık Dağılışını Etkileyen Faktörler:
- Güneş ışınlarının düşme açısı (Enlem, Mevsimler, Günün Saati).
- Yükselti (Her 200 metrede sıcaklık yaklaşık $1^\circ C$ azalır).
- Nemlilik (Nem, sıcaklık farklarını azaltır).
- Kara ve Denizlerin Dağılışı (Denizler geç ısınır, geç soğur; karalar çabuk ısınır, çabuk soğur).
- Okyanus Akıntıları (Sıcak ve soğuk akıntılar).
- Rüzgarlar (Esen rüzgarın geldiği yerin sıcaklığını taşır).
- Bitki Örtüsü (Güneş ışınlarının yere ulaşmasını engeller, nemi artırır).
💡 İpucu: Enlem etkisiyle Ekvator'dan kutuplara doğru sıcaklık genellikle azalır. Yükselti arttıkça sıcaklık azalır, bu yüzden dağların zirveleri soğuktur.
📌 Basınç ve Rüzgarlar
Havanın yeryüzüne yaptığı ağırlığa basınç denir. Basınç farkları rüzgarların oluşmasını sağlar.
- Basınç Tipleri:
- Yüksek Basınç Alanları: Hava genellikle açık, güneşli ve alçalıcı hareketlidir. Çevresine doğru rüzgar gönderir.
- Alçak Basınç Alanları: Hava genellikle kapalı, bulutlu ve yükselici hareketlidir. Çevresinden rüzgar alır.
- Basıncı Etkileyen Faktörler:
- Sıcaklık (Sıcaklık artarsa basınç azalır, ters orantılıdır).
- Yükselti (Yükselti arttıkça basınç azalır).
- Dinamik Etkenler (Dünya'nın günlük hareketiyle oluşan basınçlar).
- Rüzgarlar: Yüksek basınçtan alçak basınca doğru yatay hava hareketidir.
- Sürekli Rüzgarlar: Alizeler, Batı Rüzgarları, Kutup Rüzgarları.
- Mevsimlik Rüzgarlar (Musonlar): Yaz ve kış musonları.
- Yerel Rüzgarlar: Kara ve deniz meltemleri, vadi ve dağ meltemleri, fön rüzgarı, bora, mistral, siroko, lodos, poyraz, karayel, keşişleme.
⚠️ Dikkat: Rüzgarın hızı basınç farkına, esme süresine ve yer şekillerine göre değişir. Sürtünme ve Dünya'nın dönüşü (Koriolis kuvveti) rüzgarın yönünü etkiler.
📌 Nem ve Yağış
Havadaki su buharına nem denir. Nem, yağışın temel kaynağıdır.
- Nem Çeşitleri:
- Mutlak Nem: Bir metreküp havadaki mevcut su buharı miktarı (gram cinsinden).
- Maksimum Nem: Bir metreküp havanın belirli bir sıcaklıkta taşıyabileceği en fazla su buharı miktarı. (Sıcaklık arttıkça artar).
- Bağıl (Nispi) Nem: Mutlak nemin maksimum neme oranıdır. (%) Hava doygunluğa yaklaştıkça bağıl nem artar ve yağış oluşur.
- Yağış Oluşum Şekilleri:
- Konveksiyonel (Yükselim) Yağışlar: Isınan havanın yükselip soğumasıyla oluşur (Örn: İç Anadolu'daki "Kırkikindi" yağışları).
- Orografik (Yamaç) Yağışlar: Nemli havanın bir dağ yamacına çarparak yükselip soğumasıyla oluşur (Örn: Karadeniz kıyıları).
- Cephesel (Frontal) Yağışlar: Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşmasıyla oluşur (Örn: Akdeniz iklim bölgeleri).
- Yağış Tipleri: Yağmur, kar, dolu, çiğ, kırağı, sis.
📌 İklim Tipleri
Dünya üzerinde farklı sıcaklık, basınç, rüzgar ve yağış özelliklerine sahip büyük iklim bölgeleri bulunur.
- Sıcak Kuşak İklimleri:
- Ekvatoral İklim: Her mevsim sıcak ve yağışlı, gür ormanlar.
- Savan İklimi: Yazları yağışlı, kışları kurak, uzun otlar (savanlar).
- Muson İklimi: Yazları bol yağışlı, kışları kurak, muson ormanları.
- Çöl İklimi: Çok sıcak ve kurak, bitki örtüsü cılız (kaktüsler).
- Ilıman Kuşak İklimleri:
- Akdeniz İklimi: Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı, maki bitki örtüsü.
- Okyanusal İklim: Her mevsim ılıman ve yağışlı, karışık ormanlar.
- Karasal İklim (Step): Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı, bozkır.
- Sert Karasal İklim: Yazları serin, kışları çok soğuk ve kar yağışlı, tayga (iğne yapraklı) ormanları.
- Soğuk Kuşak İklimleri:
- Tundra İklimi: Yazları kısa ve serin, kışları uzun ve çok soğuk, tundra bitki örtüsü.
- Kutup İklimi: Her zaman buzlarla kaplı, bitki örtüsü yok.
- Yüksek Dağ İklimi: Yükseltiye bağlı olarak sıcaklık düşer, bitki örtüsü kuşaklar oluşturur.
📌 Türkiye İklimi
Türkiye'nin iklimi, matematik konumu (enlem), özel konumu (denizellik, karasallık, yükselti, dağların uzanışı) ve çevresindeki basınç merkezlerinden etkilenir.
- Türkiye'deki Başlıca İklim Tipleri:
- Akdeniz İklimi: Ege ve Akdeniz kıyıları, Güney Marmara. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı.
- Karadeniz İklimi: Karadeniz kıyıları. Her mevsim yağışlı, yazları serin, kışları ılık.
- Karasal İklim: İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İç Ege. Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı. Doğu Anadolu'da sert karasal iklim özellikleri görülür.
- İklimi Etkileyen Faktörler:
- Enlem: Güneyden kuzeye gidildikçe sıcaklık azalır.
- Denizellik ve Karasallık: Kıyılar daha ılıman, iç bölgeler daha karasal.
- Yükselti: Doğudan batıya doğru genellikle yükselti artar, sıcaklık düşer.
- Dağların Uzanışı: Dağların kıyıya paralel uzanması (Karadeniz, Akdeniz) iklimin iç bölgelere girmesini engeller. Ege'de dağlar dik uzandığı için deniz etkisi iç bölgelere sokulur.
- Basınç Merkezleri: Sibirya Yüksek Basıncı (kışın soğuk), İzlanda Alçak Basıncı (kışın ılık ve yağışlı), Basra Alçak Basıncı (yazın sıcak ve kurak), Asor Yüksek Basıncı (yazın sıcak ve kurak).
📌 Doğal Afetler
Doğal süreçler sonucu meydana gelen ve insan yaşamı ile ekonomik faaliyetler üzerinde olumsuz etkiler yaratan olaylardır.
- Jeolojik ve Jeomorfolojik Kökenli Afetler:
- Deprem: Yer kabuğundaki ani kırılmalar sonucu oluşan sarsıntılar. Türkiye aktif fay hatları üzerinde olduğu için deprem riski yüksektir.
- Volkanizma: Yer altındaki magmanın yeryüzüne çıkması. Türkiye'de aktif volkan bulunmamaktadır ancak genç volkanik arazilere sahiptir.
- Tsunami: Deniz tabanındaki deprem, volkanizma veya heyelanlar sonucu oluşan dev dalgalar.
- Heyelan (Kütle Hareketleri): Toprak ve kaya kütlelerinin eğim boyunca kayması. Türkiye'de özellikle Karadeniz Bölgesi'nde yaygındır.
- Kaya Düşmesi: Dik yamaçlardan kaya parçalarının koparak düşmesi.
- Klimatolojik ve Hidrolojik Kökenli Afetler:
- Sel ve Taşkın: Aşırı yağışlar veya kar erimeleri sonucu akarsu yataklarının taşması.
- Çığ: Dağlık ve karla kaplı alanlarda kar kütlelerinin hızla aşağı kayması.
- Kuraklık: Bir bölgede uzun süre yağışların yetersiz kalması.
- Fırtına: Şiddetli rüzgarlar.
- Dolu: Hızlı yükselen hava akımları sonucu oluşan buz parçaları.
- Don Olayları: Sıcaklığın $0^\circ C$'nin altına düşmesi.
- Biyolojik Kökenli Afetler:
- Orman Yangınları: Genellikle insan etkisiyle veya yıldırım düşmesiyle çıkan yangınlar.
💡 İpucu: Doğal afetlerin çoğu önlenemez, ancak alınacak tedbirlerle (erken uyarı sistemleri, afet bilinci, sağlam yapılar) zararları azaltılabilir.
