Soru: Romanın sonunda Ahmet Celal'in köyden ayrılma kararı ve arkasında bıraktığı günlük, karakterin genel gelişimini ve romandaki temel mesajı nasıl özetler?
Çözüm: Ahmet Celal'in köyden ayrılma kararı, onun bu toplumla bütünleşme umudunu tamamen kaybettiğinin ve "yaban" olarak kalmanın kaçınılmaz olduğunun kabulüdür. Yunan işgali sırasında köyün yakılması ve yağmalanması, bu kopukluğun en somut halidir. Arkasında bıraktığı günlük ise, bir aydının Anadolu gerçekliği karşısındaki içsel yolculuğunun, şaşkınlığının, öfkesinin ve nihayetinde yenilgisinin belgesidir. Bu son, romanın temel mesajını vurgular: Kurtuluş Savaşı döneminde, batılı değerlerle yetişmiş aydınlar ile Anadolu halkı arasında derin bir uçurum (kültürel, sosyal, ekonomik) vardır ve bu uçurum kolayca kapatılamaz. Ahmet Celal, bu uçurumun mağduru olarak, ne İstanbul'a tam dönebilir ne de köye ait olabilir; sürekli bir "arada" kalma, yabancılaşma durumunu simgeler. Günlüğün bulunması, bu trajik deneyimin geleceğe bir belge, bir itiraz ve bir sorgulama olarak kalması anlamına gelir.
