Günlük hayatta okuduğumuz her yazı bir metin türüne aittir. Bu türler, yazıların amacına, konusuna ve anlatım şekline göre değişiklik gösterir. En yaygın metin türlerinden üç tanesini öğreneceğiz: Hikaye, Bilgilendirici Metin ve Şiir.
Hikayeler, yaşanmış ya da yaşanabilecek olayları anlatan kısa yazılardır. Amacı okuyucuyu eğlendirmek, heyecanlandırmak ve onlara farklı bir dünyanın kapısını aralamaktır.
Örnek: "Ali, bir gün okul çıkışı parkta parlayan bir taş buldu. Taşı eline alır almaz kendini eski bir hazine haritasının önünde buldu..."
Bilgilendirici metinlerin tek bir amacı vardır: öğretmek. Gerçek bilgiler verir, bir konu hakkında açıklama yapar. Hayal ürünü değillerdir, gerçeği yansıtırlar.
Örnek: "Güneş Sistemi, Güneş ve onun çekim etkisi altında kalan sekiz gezegen ile onların uyduları, cüce gezegenler ve diğer gök cisimlerinden oluşur."
Şiir, duygu, hayal ve düşünceleri dize ve kıtalarla, ritimli ve yoğun bir şekilde anlatan yazı türüdür. Amacı okuyucuda duygusal bir karşılık uyandırmaktır.
Örnek: "Havaya uçurtma saldım / Rengârenk, süzüle süzüle / Uçtu gönlüm kadar yüksek / Bulutlara dokuna dokuna"
Bir metin okurken kendimize şu soruları sormalıyız:
Soru 1: Aşağıdaki metin parçalarından hangisi, okuyucuya belirli bir konuda bilgi vermek amacıyla yazılmıştır?
a) Rüzgar, yaprakları dans ettiriyor; ağaçlar ise bu müziğe usulca eşlik ediyordu.
b) Son araştırmalara göre, düzenli kitap okumak kelime dağarcığını ve hayal gücünü önemli ölçüde geliştiriyor.
c) Kapıyı yavaşça araladı, içerideki sessizlik onu ürpertmişti. Birden, eski bir dolaptan gelen tıkırtıyı duydu.
d) Yağmurlar yağdı yine üstüne, / Gönlümün şehri perişan bugün. / Bir selam yollasana eski güne, / Belki düzelir bu dağınıklık.
Cevap: b) Son araştırmalara göre, düzenli kitap okumak kelime dağarcığını ve hayal gücünü önemli ölçüde geliştiriyor.
Çözüm: "b" seçeneği, bir araştırma sonucunu aktararak okuyucuyu bilgilendirme amacı taşır. Bu, bilgilendirici metinlerin temel özelliğidir. Diğer seçenekler ise hikaye (c), şiir (d) ve betimleme (a) özellikleri gösterir.
Soru 2: "Güneş, ufukta kızıl bir top gibi batarken, uzun zamandır görmediği dedesinin evine doğru hızlı adımlarla yürüyordu. İçinde hem bir heyecan hem de küçük bir endişe vardı." Bu metin parçası aşağıdaki metin türlerinin hangisinden alınmış olabilir?
a) Bilgilendirici Metin
b) Şiir
c) Anı (Hatıra)
d) Hikaye (Öykü)
Cevap: d) Hikaye (Öykü)
Çözüm: Parçada bir olay örgüsünün başlangıcı ("dedesinin evine doğru yürüyordu"), bir kahraman ("o") ve onun iç dünyası ("heyecan", "endişe") betimlenmiştir. Bu unsurlar, bir olay anlatma sanatı olan hikaye türünün karakteristik özellikleridir.
Soru 3: Aşağıdaki özelliklerden hangisi şiir türüne ait değildir?
a) Duygu ve hayalleri dile getirir.
b) İmgeler (benzetmeler, mecazlar) sıkça kullanılır.
c) Olay, zaman, mekan ve kişi gibi unsurlardan oluşur.
d) Dize ve kıtalardan oluşabilir; kafiye ve redif kullanılabilir.
Cevap: c) Olay, zaman, mekan ve kişi gibi unsurlardan oluşur.
Çözüm: "Olay, zaman, mekan ve kişi" unsurları daha çok hikaye, roman, masal gibi olay çevresinde gelişen metin türlerinin temel yapı taşlarıdır. Şiirde ise daha çok duygu, hayal, ritim ve imge ön plandadır.
Soru 4: "Mars, Güneş Sistemi'mizdeki dördüncü gezegendir. Yüzeyi kızıl renkli demir oksitten (pas) oluştuğu için 'Kızıl Gezegen' olarak da adlandırılır. İnce bir atmosfere sahiptir ve iki uydusu bulunur." Bu metin için aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
a) Öznel ifadeler içerir.
b) Bilimsel ve nesnel bir dil kullanılmıştır.
c) Okuyucuya Mars gezegeni hakkında bilgi vermeyi amaçlar.
