Dünya'mızın şekli bir küreye benzer. Dünya üzerindeki bir yerin tam olarak konumunu bulabilmek için hayali çizgiler kullanırız. Bu hayali çizgilere paralel ve meridyen denir. Bu çizgilerin oluşturduğu sisteme ise Coğrafi Koordinat Sistemi adı verilir.
Bir yerin Dünya üzerindeki tam adresini bulmak için enlem ve boylam değerlerini birlikte kullanırız. Buna coğrafi koordinat denir.
Enlem (Paralel): Bir yerin Ekvator'a olan uzaklığının açı cinsinden değeridir. Derece (°) ile ifade edilir. Enlem değerleri 0° ile 90° Kuzey veya 0° ile 90° Güney arasında değişir.
Boylam (Meridyen): Bir yerin Başlangıç meridyenine (Greenwich) olan uzaklığının açı cinsinden değeridir. Derece (°) ile ifade edilir. Boylam değerleri 0° ile 180° Doğu veya 0° ile 180° Batı arasında değişir.
Örneğin: 40° K 30° D
Bu iki bilgi bir araya geldiğinde, Dünya haritası üzerinde kesiştikleri nokta, aradığımız yerin tam konumunu verir. Tıpkı bir "define haritası"ndaki gibi, enlem ve boylam çizgilerinin kesişim noktası bize hazineyi, yani tam konumu gösterir!
Soru 1: Aşağıdaki görselde Dünya üzerinde dört farklı nokta (K, L, M, N) işaretlenmiştir. Bu noktalardan hangisi Ekvator'a en yakın olan noktadır? (Noktaların koordinatları: K: 40° Kuzey, 30° Doğu; L: 10° Kuzey, 30° Doğu; M: 40° Güney, 30° Doğu; N: 10° Güney, 30° Doğu)
a) K noktası
b) L noktası
c) M noktası
d) N noktası
Cevap: b) L noktası
Çözüm: Ekvator, enlem değeri 0° olan paraleldir. Bir noktanın Ekvator'a olan uzaklığı, enlem değerinin mutlak değerine (sayısal büyüklüğüne) bakılarak anlaşılır. Enlem değeri 0'a ne kadar yakınsa, Ekvator'a da o kadar yakındır. L noktasının enlemi 10°K, N noktasının enlemi 10°G'dir. Her ikisi de Ekvator'a eşit uzaklıktadır. Ancak soruda "en yakın" denildiği ve seçeneklerde her iki nokta ayrı ayrı verildiği için, Ekvator'a en yakın noktalar L ve N'dir. Fakat seçeneklerde sadece L şıkkı var. Bu durumda, verilen seçenekler arasında Ekvator'a en yakın olan L noktasıdır. (10°K enlemi, 40°K veya 40°G enlemlerinden Ekvator'a daha yakındır.)
Soru 2: Bir araştırmacı, harita üzerinde koordinatları 20° Doğu boylamı ve 30° Kuzey enlemi olan bir noktadan yola çıkıyor. Sadece doğu yönünde 40° ilerleyip daha sonra sadece güney yönünde 60° ilerliyor. Araştırmacının ulaştığı son noktanın koordinatları aşağıdakilerden hangisidir?
a) 60° Doğu, 30° Kuzey
b) 60° Doğu, 30° Güney
c) 20° Doğu, 30° Güney
d) 60° Batı, 30° Güney
Cevap: b) 60° Doğu, 30° Güney
Çözüm: Başlangıç noktası: 20°D, 30°K. Doğuya doğru 40° ilerlendiğinde boylam: 20°D + 40° = 60°D olur. Enlem değişmez. Burada bulunduğumuz nokta: 60°D, 30°K. Daha sonra güneye doğru 60° ilerlendiğinde enlem değişir. Kuzey yarım kürede güneye gidildikçe enlem derecesi azalır. 30°K enleminden 60° güneye gidilirse: 30° - 60° = -30°. Bu da 30° Güney enlemi anlamına gelir. Boylam bu hareket sırasında değişmez. Sonuç: 60°D, 30°G.
Soru 3: Aynı meridyen üzerinde bulunan iki nokta için aşağıdakilerden hangisi kesinlikle aynıdır?
a) Yerel saat
b) Enlem derecesi
c) İklim özellikleri
d) Üzerinden geçen paralel daireleri
Cevap: a) Yerel saat
Çözüm: Meridyenler, bir kutuptan diğerine uzanan ve boylamı belirleyen yarım dairelerdir. Aynı meridyen üzerindeki tüm noktalar, Dünya'nın aynı dönüş açısına geldiği anda Güneş'in tam karşılarına gelmesi nedeniyle aynı yerel saati paylaşır. Enlem dereceleri (b şıkkı) aynı meridyen üzerinde farklı olabilir. İklim (c şıkkı) enleme bağlı olarak değişir. Paraleller (d şıkkı) ise enlemi aynı olan noktaların birleşmesiyle oluşur, meridyenlerle karıştırılmamalıdır.
Soru 4: Coğrafi koordinat sistemini kullanan bir öğrenci, harita üzerinde iki noktanın koordinatlarını okuyor. 1. Nokta: (45° Kuzey, 60° Batı), 2. Nokta: (45° Kuzey, 30° Batı). Bu iki nokta ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi doğrudur?
a) İkisi de Güney Yarım Küre'dedir.
b) İkisi de aynı meridyen üzerindedir.
c) İkisi de aynı paralel dairesi üzerindedir.
d) İkisi de Başlangıç Meridyeni'ne aynı uzaklıktadır.
Cevap: c) İkisi de aynı paralel dairesi üzerindedir.
Çözüm: Her iki noktanın da enlem değeri 45° Kuzey'dir. Aynı enlem değerine sahip olan noktalar, aynı paralel dairesi üzerinde bulunur. Bu nedenle (c) seçeneği doğrudur. (a) seçeneği yanlıştır çünkü enlemleri Kuzey'dir. (b) seçeneği yanlıştır çünkü boylamları farklıdır (60°B ve 30°B). (d) seçeneği yanlıştır çünkü Başlangıç Meridyeni'ne (0°) olan uzaklıkları farklıdır (60° ve 30°).
