Buzul Gölleri (Sirk) - Coğrafya Ders Notu
🌄 Buzul Gölleri (Sirk Gölleri) - Coğrafya Ders Notu
Merhaba! Bugünkü dersimizde, yüksek dağlık alanların göz alıcı mücevherleri olan buzul göllerini (sirk göllerini) inceleyeceğiz. Bu konu, Dış Kuvvetler - Buzullar ünitesinin önemli bir parçasıdır. Hazırsanız, başlayalım!
📌 Temel Tanım: Sirk (Buzul Gölleri) Nedir?
Sirk (Cirque), dağların yüksek kesimlerinde, eski buzul dönemlerinde buzul aşındırması sonucu oluşan, genellikle yarım daire veya amfi tiyatro şeklindeki çukurluklardır. Bu çukurluklar su ile dolduğunda ise Sirk Gölü veya Buzul Gölü adını alır.
⚙️ 🧊 Oluşum Süreci (Mekanizması)
Bir sirkin oluşumu, birkaç aşamalı fiziksel ve kimyasal süreci içerir:
- 🔍 1. Çatlak Oluşumu: Yüksek dağ zirvelerinde, sıcaklık farkları nedeniyle kayalarda çatlaklar (eklemler) oluşur.
- ❄️ 2. Buzul Beslenmesi: Bu çatlaklara dolan kar, zamanla toktağan kar (nevé) ve sonrasında buzul buzuna dönüşür.
- ⛏️ 3. Aşındırma Hareketi: Yer çekimi etkisiyle aşağı doğru hareket eden buzul, yatağını çizerek, kopararak ve oyarak aşındırır. Burada iki önemli süreç işler:
- Abrazyon (Çizme/Sürtünme): Buzulun taşıdığı kayaç parçalarının ana kaya üzerinde zımpara gibi etki yapması.
- Koparma (Plucking): Buzulun, çatlaklara sızıp donarak kayadan büyük parçalar koparması.
- 🔄 4. Geriye Doğru Aşındırma: Buzulun dönme hareketi, aşındırmayı özellikle sirkin arka duvarı (headwall) kısmında yoğunlaştırır ve çukuru derinleştirir.
- 💧 5. Göl Oluşumu: Buzul eridikten sonra, oluşan çanak suyla dolarak sirk gölünü meydana getirir.
🗺️ 📐 Sirk Göllerinin Özellikleri (Tanıyıcı Kriterler)
- 📍 Konum: Dağlık ve yüksek rakımlı (genellikle kalıcı kar sınırı üzerinde) bölgelerde bulunur.
- 🏞️ Şekil: Yarım daire, at nalı veya amfi tiyatro şeklindedir. Üç tarafı sarp yamaçlarla (sirk duvarı), bir tarafı ise daha açık (buzulun aşağı aktığı yön) çevrilidir.
- 🧱 Eşik (Basamak): Sirk gölünün önünde, buzulun daha az aşındırdığı bir eşik (sirk eşiği) bulunur. Bu eşik, gölün suyunu tutan doğal bir bent görevi görür.
- 🌊 Derinlik: Göller nispeten küçük alanlı ancak oldukça derin olabilir.
- 💎 Su Berraflığı: Genellikle eriyen kar ve buz sularıyla beslendikleri için suyu berrak, soğuk ve tatlıdır.
🌍 Dünya'dan ve Türkiye'den Örnekler
🌎 Dünya:
- 🏔️ Alpler: Sirk gölleri için klasik örnek bölgedir. Örn: Fransa'daki Lac du Lauzon.
- 🇺🇸 Kuzey Amerika (Rocky Dağları): Özellikle Glacier Milli Parkı'nda yaygındır.
- 🇳🇴 İskandinavya: Buzul çağının yoğun etkilediği bu bölgede sayısız sirk gölü bulunur.
🇹🇷 Türkiye:
Türkiye'de IV. Jeolojik Zaman (Kuvaterner)'deki yerel buzullaşmaların etkili olduğu dağlarda sirk gölleri görülür.
- ⛰️ Kaçkar Dağları (Rize): Dilber Düzü Sirkleri ve buradaki küçük göller.
- 🗻 Ağrı Dağı: Doruğundaki buzul takkesinin altında sirkler bulunur.
- 🏔️ Aladağlar (Niğde, Adana): Yüksek kesimlerdeki bazı göller sirk kökenlidir. (Örn: Karagöl)
- ⛰️ Bolu Dağı / Köroğlu Dağları: Yerel buzullaşma izleri ve sirk gölleri.
- 🏞️ Uludağ (Bursa): Buzul izleri ve sirk çanakları mevcuttur.
📝 Özet ve Önemli Hatırlatmalar
- ✅ Sirk gölleri, buzul aşındırması (glasyal erozyon) sonucu oluşan jerik (köken) gölleridir.
- ✅ Oluşumlarında abrazif aşındırma ve koparma başlıca süreçlerdir.
- ✅ Türkiye'deki örnekler, Alpler veya İskandinavya'dakilere kıyasla daha küçük ve genç yapılardır.
- ✅ Coğrafi gözlemde, bir gölün sirk gölü olduğunu anlamak için amfi tiyatro şekli, arka duvar ve eşik özelliklerine bakılır.
Bir sonraki dersimizde, buzulların oluşturduğu diğer şekilleri (morenler, drumlinler, hörgüç kayalar) işleyeceğiz. Anlamadığınız bir nokta varsa lütfen sormaktan çekinmeyin. İyi çalışmalar! 📚✨
