Anadolu’nun Türkleşme ve İslamlaşma sürecinde Danişmentliler Beyliği, özellikle kültürel ve ilmî açıdan çok önemli bir rol oynamıştır. 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra kurulan beylik, Sivas, Tokat, Amasya, Niksar ve çevresinde hüküm sürmüş; sadece siyasi ve askerî alanda değil, eğitim, bilim ve mimari alanında da kalıcı eserler bırakmıştır.
Medrese, İslam dünyasında yüksek dinî ve pozitif bilimlerin okutulduğu eğitim kurumlarıdır. Anadolu’da inşa edilen ilk medrese, Danişmentliler döneminde yapılan Yağıbasan Medresesi’dir. Bu yapı, Türk-İslam mimarisinin Anadolu’daki erken dönem taş işçiliğinin de önemli bir örneğidir.
Danişmentliler, Anadolu’da bir “imar ve iskân siyaseti” izlemişlerdir. Yağıbasan Medresesi, bu siyasetin en somut örneklerinden biridir. Beylik, medreseleri:
için stratejik kurumlar olarak görmüştür.
Günümüzde Niksar’da bulunan medrese, zaman içinde onarımlar geçirmiş olsa da orijinal karakterini büyük ölçüde korumaktadır. Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı döneminde inşa edilecek yüzlerce medresenin öncüsü ve ilham kaynağı olmuştur. Restorasyon çalışmalarıyla koruma altına alınan yapı, ziyaretçilere erken dönem Türk medrese mimarisini görme fırsatı sunmaktadır.
Yağıbasan Medresesi, sadece bir taş yapı değil, Anadolu’da Türk-İslam medeniyetinin kök saldığının en güçlü simgelerinden biridir. Danişmentliler Beyliği’nin siyasi varlığı 1178’de sona ermiş olsa da, bu medrese ile bıraktıkları ilmî ve kültürel miras, asırlar boyunca yaşamaya devam etmiştir. Anadolu’nun manevi ve entelektüel coğrafyasını şekillendiren bu ilk adım, bugün hâlâ Niksar’ın siluetinde tarihe tanıklık etmektedir.
