# Ders Notu: Türkiye'de 3. ve 4. Zamanda (Neojen-Kuaterner) Oluşan Yer Şekilleri
🌍 Giriş: Jeolojik Zamanlar ve Türkiye'nin Oluşumu
Jeolojik zaman ölçeğinde, 3. Zaman (Neojen) ve 4. Zaman (Kuaterner), Türkiye'nin bugünkü fiziki coğrafyasını şekillendiren en kritik dönemlerdir. Bu ders notunda, bu zaman dilimlerinde oluşan başlıca yer şekillerini ve süreçlerini inceleyeceğiz.
⏳ 3. Zaman (Neojen Dönem: 23-2.58 Milyon Yıl Önce)
Bu dönem, Alp-Himalaya orojenezinin şiddetli evrelerinin yaşandığı, Türkiye'nin ana hatlarının büyük ölçüde belirdiği zamandır. Tetis Okyanusu'nun kapanması ve kıtaların çarpışması ana itici güçtür.
🗻 3. Zamanda Oluşan Başlıca Yapılar:
- 🏔️ Kuzey Anadolu Dağları ve Toroslar: Ana kıvrım sıradağları bu dönemde yükselmeye başlamıştır.
- ⚡ Volkanik Dağlar: Doğu Anadolu'da Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut gibi büyük volkanik dağların püskürmeleri başlamıştır.
- 🪨 Karstik Arazi Yapısı: Toroslar'da geniş kireçtaşı platformlarının oluşumu, karstlaşma sürecinin temelini atmıştır.
- ⚖️ Ege Graben Sistemi'nin Tohumları: Batı Anadolu'da gerilme tektoniği başlamış, fay hatları oluşmaya başlamıştır.
🌄 4. Zaman (Kuaterner Dönem: 2.58 Milyon Yıl Önce - Günümüz)
Bu dönem, bugün gördüğümüz peyzajın son rötuşlarının yapıldığı, iklim değişikliklerinin (buzul-buzularası dönemler) etkili olduğu zamandır. Oluşumlar genellikle epirojenik (toplu yükselme/çökme) ve dış kuvvetler (akarsu, buzul, rüzgar) ile şekillenmiştir.
🏞️ 4. Zamanda Oluşan/Gelişen Başlıca Yer Şekilleri:
1. 🏔️ Dağlık Alanlardaki Oluşumlar
- Buzul Şekilleri: Yukarı seviyelerdeki dağlarda (Kaçkar, Uludağ, Erciyes, Aladağlar) buzullar oluşmuş ve sirk, moren, buzul vadileri gibi şekiller bırakmıştır.
- Periglasiyal Şekiller: Yüksek dağlarda donma-çözülme ile oluşan toprak akmaları (soliflüksyon) ve taş denizleri.
- Vadi ve Plato Oluşumu: Akarsuların derine ve yana aşındırması hızlanmış, bugünkü vadiler (Sakarya, Kızılırmak, Fırat) ve platolar (İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu Platoları) son şeklini almıştır.
2. 🏜️ Ovalar, Kıyılar ve Havzalar
- Alüvyal Ovalar: Akarsuların taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle Çukurova, Silifke Ovası, Bafra, Çarşamba Ovaları gibi büyük delta ve ovalar oluşmuştur.
- Kıyı Şekilleri: Deniz seviyesi değişimleriyle dalmaçya kıyı tipi (Ege), ria kıyı tipi (Güneybatı Ege), tombololar (Kapıdağ, Sinop) ve kıyı set gölleri (Büyükçekmece, Terkos) şekillenmiştir.
- Kapalı Havzalar ve Göller: İç Anadolu'da Tuz Gölü havzası, Van Gölü havzası gibi kapalı drenaj sistemleri tam anlamıyla bu dönemde oluşmuştur. Manyas, Ulubat, Eber gibi tektonik/aluvyal set gölleri de bu dönem eseridir.
3. 🌋 Volkanik ve Tektonik Genç Oluşumlar
- Volkan Konileri ve Lav Platoları: Hasandağı, Karacadağ, Karapınar volkanik konileri ve Nevşehir yöresindeki peribacalarını oluşturan tüfler 4. zamana aittir.
- Fay Hatları ve Depremler: Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF), Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF) ve Ege'deki graben sistemleri (B. Menderes, K. Menderes, Gediz) üzerinde sürekli hareket olmakta, depremlerle yüzey şekilleri (fay diklikleri, çöküntü hendekleri) anlık olarak değişmektedir.
- Travertenler: Pamukkale travertenleri gibi kimyasal tortul birikimler bu dönemde ve halen aktif olarak oluşmaktadır.
📊 Özet ve Sonuç
Türkiye, jeolojik açıdan genç ve dinamik bir ülkedir.
- 3. Zaman (Neojen): Ana çatı (iskelet) oluşmuştur. Dağlar, ana fay hatları, volkanik alanlar belirginleşmiştir.
- 4. Zaman (Kuaterner): Detaylar işlenmiştir. Buzul şekilleri, vadiler, ovalar, deltalar, kıyı şekilleri ve güncel volkanik oluşumlar bu dönemde şekillenmiş ve şekillenmeye devam etmektedir.
Bu süreklilik, Türkiye'yi hem zengin yer şekillerine sahip kılmakta, hem de deprem ve diğer doğal afet risklerini canlı tutmaktadır. Coğrafya, burada durağan bir tarih değil, yaşayan bir süreçtir.
