Bu ders notu, Türkçede sıkça karşılaşılan bir ses olayı olan ünlü daralması konusunu temelden anlamana yardımcı olacak. Özellikle fiillerde ve bazı eklerin kullanımında nasıl ortaya çıktığını basit örneklerle öğreneceksin.
Ünlü daralması, geniş ünlülerimiz olan "a" ve "e" seslerinin, belirli şartlar altında daha dar ünlüler olan "ı, i, u, ü" seslerine dönüşmesidir.
💡 İpucu: Daralma genellikle 'a' veya 'e' sesinden sonra gelen '-yor' eki ya da 'y' kaynaştırma harfi nedeniyle gerçekleşir.
Türkçede şimdiki zaman eki olan "-yor", kendisinden önce gelen "a" veya "e" geniş ünlüsünü daraltma özelliğine sahiptir.
Örnekler:
⚠️ Dikkat: Daralma, ünlü uyumuna göre gerçekleşir. Yani son hecedeki ünlüye uyan dar ünlü seçilir (kalınlık-incelik, düzlük-yuvarlaklık).
"Demek" ve "yemek" fiilleri, kendilerinden sonra gelen bazı eklerle birleşirken özel bir ünlü daralmasına uğrarlar. Bu durum özellikle gelecek zaman eki "-ecek / -acak" veya zarf-fiil eki "-erek / -arak" ile görülebilir.
📝 Önemli Not: Bu iki fiil, daralma konusunda özel bir yere sahiptir ve diğer fiillerden farklı şekillerde daralabilirler. Günlük dilde sıkça karşımıza çıkar.
Her "i, ı, u, ü" ünlüsü daralma sonucu oluşmaz. Bazen fiil kökü zaten dar ünlü ile bitiyor olabilir veya başka bir ses olayı söz konusu olabilir.
💡 İpucu: Bir kelimede daralma olup olmadığını anlamak için kelimenin kökünü bul ve "-yor" ekini veya "y" kaynaştırma harfini çıkararak orijinal geniş ünlüyü (a/e) geri getirmeye çalış. Eğer geri gelmiyorsa daralma yoktur.
⚠️ Dikkat: "İ" ile başlayan bir fiil kökünde daralma olmaz. Örneğin "izle-" fiilinde "-yor" eki geldiğinde "izliyor" olur, buradaki "i" zaten kökün orijinal ünlüsüdür, daralma sonucu oluşmamıştır.
