🎓 5. sınıf fen bilimleri 1. dönem 2. yazılı 5. senaryo Test 1 - Ders Notu
Sevgili öğrenciler, bu ders notu 5. sınıf fen bilimleri 1. dönem 2. yazılı sınavında karşınıza çıkabilecek Canlılar Dünyası, Kuvvetin Ölçülmesi ve Sürtünme, Maddenin Halleri ve Isı ile Işığın Yayılması ve Gölge Oluşumu konularını kapsamaktadır. Başarılar dileriz!
📌 Canlılar Dünyası
Çevremizde gördüğümüz tüm canlılar, belirli özelliklerine göre gruplandırılır. Bu gruplar bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikroorganizmalardır.
- Bitkiler: Kendi besinlerini kendileri üretirler (fotosentez yaparlar). Kök, gövde, yaprak ve çiçek gibi kısımları vardır.
- Hayvanlar: Besinlerini dışarıdan hazır alırlar. Omurgalılar (balık, kuş, memeli, kurbağa, sürüngen) ve omurgasızlar (böcek, solucan, denizanası) olarak ikiye ayrılırlar.
- Mantarlar: Ne bitki ne de hayvandır. Kendi besinlerini üretemezler, besinlerini çürümüş maddelerden veya başka canlılardan alırlar. Şapkalı mantarlar, küf mantarları, maya mantarları ve hastalık yapan parazit mantarlar gibi çeşitleri vardır.
- Mikroorganizmalar (Mikroskobik Canlılar): Gözle görülemeyen, sadece mikroskopla görülebilen canlılardır. Bazıları faydalı (yoğurt yapan bakteriler), bazıları zararlı (hastalık yapan mikroplar) olabilir.
💡 İpucu: Mantarların fotosentez yapmadığını ve bitki olmadığını unutma! Besinlerini dışarıdan hazır alırlar.
📌 Kuvvetin Ölçülmesi
Kuvvet, cisimlerin şeklini, yönünü, doğrultusunu veya hızını değiştirebilen etkiye denir. Kuvvetin birimi Newton'dur (N).
- Kuvvetin Özellikleri: Kuvvetin bir yönü, bir doğrultusu ve bir büyüklüğü (şiddeti) vardır.
- Dinamometre: Kuvvetin büyüklüğünü ölçmek için kullanılan alete dinamometre denir. Dinamometreler içindeki esnek yay sayesinde kuvveti ölçer.
⚠️ Dikkat: Kuvveti ölçen aletin adını ve birimini karıştırma! Alet dinamometre, birimi Newton'dur.
📌 Sürtünme Kuvveti
Sürtünme kuvveti, hareket eden bir cismin hareketini zorlaştıran veya durduran, hareket yönünün tersine etki eden bir kuvvettir.
- Sürtünme Kuvvetinin Özellikleri:
- Her zaman cismin hareket yönüne zıt yöndedir.
- Cisim ile yüzey arasındaki temas sonucunda oluşur.
- Yüzeyin pürüzlülüğü arttıkça sürtünme kuvveti de artar.
- Cismin ağırlığı arttıkça sürtünme kuvveti de artar.
- Sürtünme Kuvvetinin Faydaları: Yürümemizi, kalem tutmamızı, arabaların durmasını, eşyaların kaymamasını sağlar.
- Sürtünme Kuvvetinin Zararları: Makine parçalarının aşınmasına, hareketin yavaşlamasına, yakıt tüketiminin artmasına neden olur.
- Sürtünmeyi Azaltma Yolları: Yüzeyleri pürüzsüz yapmak, yağlamak, tekerlek veya rulman kullanmak.
- Sürtünmeyi Artırma Yolları: Yüzeyleri pürüzlü yapmak (kış lastikleri, halı, zımpara).
💡 İpucu: Sürtünme hem hayatımızı kolaylaştıran hem de zorlaştıran bir kuvvettir. Önemli olan nerede artırıp nerede azaltacağımızı bilmektir.
📌 Maddenin Halleri ve Hal Değişimleri
Maddeler doğada katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç halde bulunur. Maddeler ısı alarak veya ısı vererek hal değiştirebilirler.
- Maddenin Halleri:
- Katı: Belirli bir şekilleri ve hacimleri vardır. Tanecikleri düzenli ve sıkı istiflenmiştir, sadece titreşim hareketi yaparlar. (Örn: Buz, taş)
- Sıvı: Belirli bir şekilleri yoktur, bulundukları kabın şeklini alırlar. Belirli bir hacimleri vardır. Tanecikleri katılara göre daha düzensizdir, birbirleri üzerinden kayarak hareket ederler. (Örn: Su, süt)
- Gaz: Belirli bir şekilleri ve hacimleri yoktur, bulundukları kabı tamamen doldururlar. Tanecikleri çok düzensiz ve birbirinden uzaktır, sürekli hareket halindedirler. (Örn: Hava, su buharı)
- Hal Değişimleri:
- Erime: Katı maddenin ısı alarak sıvı hale geçmesi. (Örn: Buzun suya dönüşmesi)
- Donma: Sıvı maddenin ısı vererek katı hale geçmesi. (Örn: Suyun buza dönüşmesi)
- Buharlaşma: Sıvı maddenin ısı alarak gaz hale geçmesi. (Örn: Islak çamaşırların kuruması)
- Yoğuşma: Gaz maddenin ısı vererek sıvı hale geçmesi. (Örn: Soğuk bardakta oluşan su damlacıkları)
- Süblimleşme: Katı maddenin ısı alarak doğrudan gaz hale geçmesi. (Örn: Naftalinin zamanla küçülmesi)
- Kırağılaşma: Gaz maddenin ısı vererek doğrudan katı hale geçmesi. (Örn: Soğuk havalarda bitkilerin üzerinde oluşan kırağı)
- Isı ve Sıcaklık:
- Isı: Maddeler arasında alınıp verilen enerji türüdür. Birimi Joule (J) veya Kalori (cal) dir.
- Sıcaklık: Maddenin taneciklerinin hareketliliğinin bir göstergesidir. Birimi Santigrat Derece ($^\circ$C) veya Kelvin (K) dir. Sıcaklık termometre ile ölçülür.
⚠️ Dikkat: Isı bir enerji çeşidi iken, sıcaklık bir ölçüm değeridir. Isı alınıp verilir, sıcaklık ölçülür.
📌 Işığın Yayılması ve Gölge Oluşumu
Işık, bir enerji türüdür ve doğru boyunca yayılır. Işık, saydam olmayan cisimlere çarptığında gölge oluşturur.
- Işığın Yayılması: Işık, düz bir çizgi halinde ve her yöne yayılır. Işık kaynaklarından (Güneş, lamba, mum) çıkan ışık ışınları bu şekilde ilerler.
- Maddelerin Işığı Geçirme Durumları:
- Saydam Maddeler: Işığı tamamen geçiren maddelerdir. Arkasındaki cisimler net görünür. (Örn: Cam, hava, su)
- Yarı Saydam Maddeler: Işığın bir kısmını geçiren maddelerdir. Arkasındaki cisimler bulanık görünür. (Örn: Buzlu cam, tül perde, yağlı kağıt)
- Opak (Saydam Olmayan) Maddeler: Işığı hiç geçirmeyen maddelerdir. Arkasındaki cisimler görünmez ve gölge oluştururlar. (Örn: Duvar, tahta, metal)
- Gölge Oluşumu: Işık kaynağının önüne opak bir cisim konulduğunda, cismin arkasında ışık almayan karanlık bir alan oluşur. Bu alana gölge denir.
- Gölgenin boyu, ışık kaynağının cisme olan uzaklığına ve cismin ışık kaynağına olan konumuna göre değişir.
- Işık kaynağı cisme yaklaştıkça gölge büyür, uzaklaştıkça küçülür.
- Cisim ışık kaynağına yakınsa gölge büyük, uzaksa gölge küçük olur.
💡 İpucu: Gölge oluşması için mutlaka bir ışık kaynağı, opak bir cisim ve bir ekran (gölgenin düşeceği yüzey) olması gerekir.
