🎓 Ettirgen fiil ekleri (-r, -t, -tır) Test 2 - Ders Notu
Bu ders notu, ettirgen fiil ekleri olan (-r, -t, -tır) konusunu temelden alarak, fiillere kattığı anlamları ve kullanım inceliklerini anlamanıza yardımcı olacak. Özellikle çift ettirgenlik ve geçişlilik ilişkisi gibi önemli noktalar üzerinde duracağız.
📌 Ettirgen Fiil Nedir?
Ettirgen fiiller, öznenin bir işi kendisinin yapmayıp, başka birine yaptırdığını ifade eden fiillerdir. Yani, eylemi bizzat gerçekleştiren özne değil, öznenin aracılığıyla eylemi yapan başka biridir.
- 📝 Temel mantık: "Ben yapmıyorum, başkasına yaptırıyorum."
- Örnek: "Kitabı okudum." (Ben yaptım) → "Kitabı okuttum." (Başkasına yaptırdım)
📌 Ettirgenlik Ekleri ve Kullanımı
Türkçede fiillere eklenerek ettirgenlik anlamı katan başlıca ekler -r, -t, -tır (veya -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür) ekleridir. Bu eklerin seçimi, fiilin yapısına (hece sayısı, son sesli/sessiz harf) göre değişir.
- -t Eki: Genellikle tek heceli veya ünlü ile biten bazı fiillerde kullanılır.
- Örnekler: "ye-mek" → "yedir-mek", "kan-mak" → "kandır-mak" (burada -dır halini alır), "git-mek" → "gider-mek" (burada -er halini alır).
- -r Eki: Bazı tek heceli veya ünsüzle biten fiillerde kullanılır.
- Örnekler: "uç-mak" → "uçur-mak", "iç-mek" → "içir-mek", "bit-mek" → "bitir-mek", "piş-mek" → "pişir-mek".
- -tır / -dir Eki: Çoğu fiilde, özellikle çok heceli ve ünsüzle biten fiillerde yaygın olarak kullanılır. Ünlü uyumuna göre -tır, -tir, -tur, -tür veya -dır, -dir, -dur, -dür şeklinde olabilir.
- Örnekler: "oku-mak" → "okut-mak", "yaz-mak" → "yazdır-mak", "yap-mak" → "yaptır-mak", "anla-mak" → "anlat-mak".
💡 İpucu: Hangi ekin geleceği konusunda emin olamadığında, fiili cümle içinde kullanmayı dene. Kulağa doğal gelen ek doğru olandır.
📌 Anlam Katmanları: Tek ve Çift Ettirgenlik
Ettirgenlik, fiilin anlamına "yaptırma" eylemini ekler. Bu eylem tek bir katmanda olabileceği gibi, birden fazla katmanda da gerçekleşebilir.
- Tek Ettirgenlik: Özne, işi doğrudan başka birine yaptırır. Fiile bir kez ettirgenlik eki gelir.
- Örnek: "Yemek yedi." → "Yemek yedir-di." (Ben ona yedirdim.)
- Çift Ettirgenlik: Özne, işi başkasına yaptırma işini bir başkasına yaptırır. Yani, "yaptırma" eylemi iki katmanlıdır. Fiile iki kez ettirgenlik eki gelir.
- Örnek: "Yemek yedi." → "Yemek yedir-di." → "Yemek yedir-t-ti." (Ben ona yedirme işini başkasına yaptırttım.)
- Diğer Örnekler: "oku-mak" → "okut-mak" → "okut-tur-mak", "yaz-mak" → "yazdır-mak" → "yazdır-t-mak".
⚠️ Dikkat: Bazı fiillerin ettirgen haliyle anlamı tamamen değişebilir. Örneğin, "öl-mek" (canlılığını yitirmek) → "öldür-mek" (birinin canına kıymak). Bu tür fiillerde ettirgenlik, fiilin eylemselliğini artırır ve bazen farklı bir anlam kazanmasını sağlar.
📌 Ettirgenlik ve Geçişlilik İlişkisi
Ettirgen fiiller, fiilin geçişlilik durumunu doğrudan etkiler. Geçişlilik, bir fiilin nesne alıp alamaması durumudur.
- Geçişsiz Fiillerin Geçişli Olması: Ettirgenlik eki, nesne alamayan (geçişsiz) bir fiili nesne alabilen (geçişli) bir fiile dönüştürebilir.
- Örnek: "Gül-mek" (geçişsiz) → "Gül-dür-mek" (geçişli: "Beni güldürdü.")
- Geçişli Fiillerin Geçişlilik Derecesinin Artması: Zaten nesne alabilen (geçişli) bir fiile ettirgenlik eki geldiğinde, fiilin geçişlilik derecesi artar ve genellikle dolaylı bir nesne daha alabilir hale gelir.
- Örnek: "Oku-mak" (geçişli: "Kitabı okudu.") → "Oku-t-mak" (geçişli: "Öğrenciye kitabı okuttu.")
💡 İpucu: Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için başına "onu" kelimesini getirmeyi dene. "Onu gülmek" olmaz, "onu güldürmek" olur. "Onu okumak" olur, "onu okutmak" da olur.
