"de" ve "da" bağlacı ile "-de" ve "-da" hal eki birbirine çok benzer ve sık sık karıştırılır. Ancak bunları ayırt etmenin çok kolay bir yolu vardır.
Bu ek, bir ismin sonuna gelir ve ona "nerede, kimde, neydede" bulunma anlamı katar. Ek olduğu için kelimeye bitişik yazılır ve ünlü uyumuna göre "-de, -da, -te, -ta" şeklini alır.
Bu bağlaç, cümledeki iki ifadeyi birleştirmek veya onlara "bile, dahi, daha" anlamı katmak için kullanılır. Bağlaç olduğu için her zaman ayrı yazılır ve "de, da" şeklinde sabittir; "te, ta" olmaz.
Bir cümlede "de/da"yı ayırt etmek istediğinde şu yolu izle:
Örnek 1: "Kalemim de kayboldu."
"de"yi çıkartalım: "Kalemim kayboldu." Cümlenin anlamı bozulmadı. O halde bu bir bağlaçtır ve doğrusu: "Kalemim de kayboldu." şeklinde ayrı yazılmalıdır.
Örnek 2: "Kalemimde kırmızı mürekkepli var."
"de"yi çıkartalım: "Kalemim kırmızı mürekkepli var." Cümlenin anlamı tamamen bozuldu. O halde bu bir ekttir ve doğrusu: "Kalemimde kırmızı mürekkepli var." şeklinde bitişik yazılmalıdır.
Soru 1: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "de/da" bağlacının yazımı ile ilgili bir yanlışlık yapılmıştır?
a) Okulda unuttuğum defteri arkadaşım getirdi.
b) Bu soruyu ben de çözmek istiyorum.
c) Sınıfta ki herkes proje ödevini tamamladı.
d) Evdeki hesap çarşıya uymaz.
Cevap: c) Sebebi: "Sınıfta ki" ifadesindeki "ki" bağlaçtır ve ayrı yazılmalıdır. Doğrusu "Sınıftaki" şeklinde birleşik yazılmalıydı çünkü buradaki "-ki" yapım ekidir, sıfat yapar. "de/da" bağlacı ise cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz. "Ben çözmek istiyorum" cümlesi anlamsız olmaz, bu yüzden "bende" değil "ben de" ayrı yazılır.
Soru 2: "Ayşe, kitaplarını okul (1) da bırakmış. Onları almak için yarın (2) ki teneffüste gidecek (3) de alacakmış. Zaten ev(4)de okumak istediği bir kitap varmış."
Yukarıdaki metinde numaralandırılmış "de/da" ek ve bağlaçlarından hangisi yanlış yazılmıştır?
a) 1
b) 2
c) 3
d) 4
Cevap: b) Sebebi: "2" numaralı "-ki" eki, "yarın" sözcüğüne gelerek onu sıfat yapan bir yapım ekidir ("yarına ait olan teneffüs" anlamında). Bu nedenle birleşik yazılmalıdır. Doğru yazım "yarınki" şeklilde olmalıdır. Diğerleri doğru yazılmıştır: (1) "-da" hal eki, (3) "de" bağlacı, (4) "-de" hal eki.
Soru 3: "O kadar yorgundum ki evdeki koltuğa oturur oturmaz uyuyakaldım." cümlesi için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a) "evdeki" sözcüğündeki "-de" bir hal ekidir ve cümleden çıkarılamaz.
b) "evdeki" sözcüğündeki "-ki" bağlaç olduğu için "evde ki" şeklinde ayrı yazılmalıdır.
c) "oturur oturmaz" ifadesindeki "oturmaz"daki "-az" eki, fiilden isim yapan bir ektir.
d) Cümlede "de/da" bağlacı kullanılmamıştır.
Cevap: a) Sebebi: "evdeki" sözcüğü, "evin içinde olan" anlamına gelen bir sıfattır. Buradaki "-de" bulunma hal ekidir, "-ki" ise sıfat yapan yapım ekidir. İkisi de kelimeye yapışıktır ve cümleden çıkarıldığında (örneğin "ev koltuğa") anlam bozulur veya değişir. Cümlede ayrı yazılması gereken bir "de/da" bağlacı yoktur.
