Gerileme Dönemi ıslahatlarının genel özellikleri

Question

Bu ıslahatları anlamakta biraz zorlanıyorum. Hep Avrupa'yı örnek alıyorlar ama bir türlü köklü bir çözüm sağlanamıyor gibi. Ayrıca bu ıslahatların çoğu sorunlar büyüdüğü için yapılıyor, önlem amaçlı değil sanki.

Answer 1

📜 Gerileme Dönemi Islahatlarının Genel Özellikleri

Osmanlı Devleti’nde, 18. yüzyılın başından itibaren (Karlofça Antlaşması, 1699) yaşanan toprak kayıpları ve askeri başarısızlıklar, devleti köklü bir “çöküş” sorunuyla yüz yüze getirdi. Bu dönemde yapılan düzenlemeler, “Gerileme Dönemi Islahatları” olarak adlandırılır. Bu ıslahatlar, önceki dönemlerden farklı olarak, sorunların temeline inemeyen, geçici ve yüzeysel çözümler olma eğilimindedir. Aşağıda, bu dönem ıslahatlarının genel karakterini ortaya koyan özellikler maddeler halinde incelenmiştir.

🎯 1. Temel Amaç: Devleti “Eski Gücüne” Kavuşturmak

Islahatların temel motivasyonu, kaybedilen toprakları geri almak ve devletin dağılma sürecini durdurmaktı. Ancak bu amaç, genellikle “Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki güce dönme” hayaliyle sınırlı kalmış, çağın değişen koşulları ve Avrupa’daki köklü dönüşümler (Rönesans, Reform, Aydınlanma, Sanayi Devrimi) yeterince anlaşılamamıştır.

⚔️ 2. Askeri Odaklılık

Islahatların büyük çoğunluğu, doğrudan veya dolaylı olarak askeri alanda yapılmıştır. Çünkü çöküş, en belirgin şekilde savaş meydanlarında hissediliyordu.

• 🎖️ Avrupa Tarzı Ordu Kurma Çabaları: Topçu, humbaracı, lağımcı ocaklarının ıslahı ve III. Selim döneminde Nizam-ı Cedid ordusunun kurulması.
• 🛡️ Yeniçeri Ocağı Sorunu: Islahatların önündeki en büyük engel, yeniliklere karşı çıkan ve sık sık isyan eden Yeniçeri Ocağı’ydı. Islahatçı padişahlar ve devlet adamları, bu ocağı kaldırmaya cesaret edememiş, sadece düzeltmeye çalışmışlardır.

🌍 3. Batı’yı Örnek Alma ve Geç Kalınmışlık

İlk kez bu dönemde, sorunun çözümü için Batı’nın üstünlüğü kabul edilmiş ve örnek alınmaya başlanmıştır. Ancak bu öykünme, çoğunlukla teknik ve askeri alanla sınırlı kalmıştır.

• 📚 Avrupa’ya Elçiler ve Raporlar: Avrupa başkentlerine daimi elçilikler açıldı. Bu elçilerin (ör. 28 Çelebi Mehmet) gönderdikleri raporlar, ıslahatlar için kaynak oluşturdu.
• 👨‍🏫 Yabancı Uzman Getirilmesi: Askeri eğitim ve teknik konularda (top dökümü, istihkam) Avrupa’dan uzmanlar getirildi.

⚠️ 4. Yüzeysellik ve Köklü Değişim Eksikliği

Islahatlar, sorunların semptomlarını gidermeye yönelikti; kök nedenlerine (veraset sistemi, merkezi yönetim bozukluğu, tımar sisteminin çöküşü, eğitimsizlik, çağdışı hukuk anlayışı) pek dokunulmadı.

• 🧱 Kurumsal Değil, Kişisel: Çoğu ıslahat, padişah veya sadrazamın kişisel çabasıyla yürütülmüş, onların ölümü veya görevden alınmasıyla son bulmuştur. Kalıcı bir kurumsal yapı oluşturulamadı.

🔄 5. İç ve Dış Dirençle Karşılaşma

Islahatlar, hem içeriden hem de dışarıdan şiddetli bir muhalefetle karşılaştı.

• 🚫 İç Direnç: Yeniçeriler, ulema sınıfı ve çıkarları zedelenen eski düzen yanlıları (seyfiye, ilmiye) ıslahatlara karşı çıktı. Bu muhalefet, III. Selim’in tahttan indirilip öldürülmesi (Kabakçı Mustafa İsyanı) gibi trajik sonuçlar doğurdu.
• 🌐 Dış Direnç: Özellikle Rusya gibi rakip devletler, Osmanlı’nın güçlenmesini istemedikleri için ıslahatları baltalamaya çalıştılar veya kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmeye uğraştılar.

💎 6. Mali ve Ekonomik Temelden Yoksunluk

Islahatları finanse etmek için hazine boştu. III. Selim’in İrad-ı Cedid hazinesini kurması gibi çabalar olsa da, sürekli savaşlar, isyanlar ve tımar sisteminin bozulması nedeniyle sağlam bir mali yapı oluşturulamadı. Bu da ıslahatların sürdürülebilirliğini engelledi.

📜 Sonuç ve Değerlendirme

Gerileme Dönemi ıslahatları, Osmanlı devlet adamlarının sorunların farkına vardığını gösteren önemli çabalardır. Ancak, bu çabalar;

• 🕰️ Geç kalınmış,
• 🔍 Yüzeysel ve köklü değişimden uzak,
• ⚖️ Güçlü bir iç/dış muhalefetle karşılaşmış,
• 🏛️ Kurumsallaşamamış

nitelikteydi. Bu nedenle, devletin dağılma sürecini durduramadılar. Ancak, Lale Devri ile başlayan Batı’ya açılma ve III. Selim dönemi, daha sonraki Tanzimat dönemi köklü reformları için bir altyapı ve fikir hazırlığı oluşturmuştur. Bu ıslahatlar, “çöküşü geciktirme” ve “modernleşme fikrini topluma tanıtma” işlevi görmüştür.