Türk İslam Devletlerinde Şehirleşme
İslamiyet'i kabul eden Türk devletleri, yerleşik hayata geçiş sürecinde önemli şehirler kurmuş ve mevcut şehirleri geliştirmişlerdir. Bu dönemde şehirler, sadece bir yerleşim yeri değil; aynı zamanda birer kültür, bilim, ticaret ve yönetim merkezi haline gelmiştir.
Şehirlerin Genel Özellikleri
- Merkezi Planlama: Şehirler genellikle bir hükümdar, bey veya vali tarafından planlanarak kurulurdu. Yerleşim belirli bir düzen ve stratejiye göre şekillenirdi.
- Savunma Önceliği: Şehirlerin en önemli unsuru, güvenliği sağlayan kale ve surlardı. Şehrin kalbi sayılan yönetim merkezi (iç kale), bu surların içinde yer alırdı.
- Fonksiyonel Bölgeler: Şehirler genellikle üç ana bölümden oluşurdu:
- İç Kale (Hisar): Hükümdarın sarayı, hazine ve askeri garnizonun bulunduğu yönetim merkezi.
- Şehristan (Kent): Cami, medrese, çarşı ve evlerin bulunduğu asıl yerleşim alanı.
- Rabad (Varış): Şehristan'ın dışında kalan, ticaret ve zanaatkârların yoğunlaştığı dış mahalleler.
Şehirlerdeki Sosyal ve Kültürel Yapı
Şehirlerde toplumun farklı ihtiyaçlarını karşılayan yapılar bir araya getirilmişti. Bu yapılar toplu olarak bir külliye oluştururdu.
- Camiler: Şehrin en büyük ve merkezi camisi (Ulu Cami veya Cami-i Kebir), sadece ibadet yeri değil, aynı zamanda toplanma, haberleşme ve sosyal dayanışma merkeziydi.
- Medreseler: Büyük Selçuklu Veziri Nizamülmülk'ün kurduğu Nizamiye Medreseleri ile sistemleşen bu yapılar, İslam dünyasının ilk resmi eğitim kurumlarıydı. Bilim ve din eğitimi burada verilirdi.
- Kervansaraylar: Ticaret yolları üzerine inşa edilen bu yapılar, kervanların ve yolcuların konaklama, dinlenme ve güvenlik ihtiyaçlarını karşılardı. Bu sayede ticaretin canlı kalması sağlanırdı.
- Bedestenler ve Kapalı Çarşılar: Değerli malların satıldığı, güvenli ve planlı ticaret merkezleriydi.
- Darüşşifalar (Hastaneler): Hastaların ücretsiz tedavi edildiği, aynı zamanda tıp eğitiminin verildiği sağlık kurumlarıydı.
- Hamamlar: Temizlik ve sosyal hayatın önemli bir parçasıydı.
Önemli Şehirler
Türk-İslam devletleri döneminde birçok önemli şehir kurulmuş veya geliştirilmiştir. Bunlardan bazıları:
- Büyük Selçuklular: Başkentler olan Nişabur, Rey, İsfahan ve Merv önemli bilim ve kültür merkezleriydi.
- Anadolu Selçukluları: Konya (başkent), Sivas, Kayseri ve Erzurum gibi şehirler, mimari eserlerle donatılarak Anadolu'nun Türkleşip İslamlaşmasında merkezler oldu.
- Diğer Devletler: Karahanlılar döneminde Semerkant ve Buhara, Timurlular döneminde yine Semerkant dünyanın en önemli bilim ve kültür şehirleri arasına girdi.
Sonuç
Türk-İslam devletlerinde şehirleşme, sadece fiziki yapıların inşası değil, aynı zamanda bir medeniyet projesiydi. Kurulan şehirler, birbiriyle uyumlu sosyal, dini, ticari ve eğitim yapılarıyla planlı kentleşmenin erken örneklerini oluşturmuş ve sonraki Türk devletlerini, özellikle de Osmanlı'yı, derinden etkilemiştir.
