Deyimler kalıplaşmış söz öbeği midir

Question

Deyimlerin neden kalıplaşmış olduğunu tam olarak anlayamadım. Mesela "kül yutmamak" ifadesindeki sözcükleri değiştirince neden anlamın bozulduğunu merak ediyorum. Bu kalıpların nasıl oluştuğunu açıklar mısınız?

Answer 1

Deyimler ve Kalıplaşmışlık

Evet, deyimler tam anlamıyla kalıplaşmış söz öbekleridir. Bu, onların en belirgin ve en önemli özelliğidir.

Kalıplaşmış Söz Öbeği Ne Demektir?

Bir söz öbeğinin "kalıplaşmış" olması, onun sözcüklerinin değiştirilemeyeceği, yerlerinin değiştirilemeyeceği veya onlara yeni sözcükler eklenemeyeceği anlamına gelir. Deyimler, dilin uzun süreli kullanımı içinde tesadüfen değil, toplumun ortak kullanımıyla sabitlenmişlerdir.

Deyimlerin Kalıplaşmışlığını Gösteren Örnekler:

• Sözcükler Değiştirilemez:
  • Doğru: "Göz boyamak"
  • Yanlış: "Göz süslemek" veya "Kulak boyamak"
  Burada "göz" yerine başka bir organ ismi koyamazsınız veya "boyamak" fiilini değiştiremezsiniz.
• Sözcüklerin Yeri Değiştirilemez:
  • Doğru: "Kulak kesilmek"
  • Yanlış: "Kesilmek kulak"
  Sözcüklerin sırası sabittir. Yeri değiştiğinde anlam kaybolur.
• Sözcük Ekleme/Çıkarma Yapılamaz:
  • Doğru: "Etekleri zil çalmak"
  • Yanlış: "Etekleri küçük zil çalmak"
  Deyime herhangi bir sıfat, zarf gibi eklemeler yapılamaz.

Neden Kalıplaşmışlardır?

Deyimler, genellikle mecaz anlam taşırlar. Yani sözcüklerin gerçek anlamlarından sıyrılarak farklı bir kavramı ifade ederler. "Külahları değişmek" deyiminde gerçekten bir başlık takas edilmez; bu, iki kişinin arasının bozulduğunu anlatır. Bu mecaz anlam, ancak belirli sözcüklerin belirli bir düzende kullanılmasıyla ortaya çıkar. Bu düzen bozulduğunda, mecaz anlam da kaybolur.

Sonuç

Deyimler, bir dilin ve kültürün yaratıcılığının ürünü olan, sözcükleri ve yapısı değiştirilemeyen, genellikle mecazlı anlamlar taşıyan kalıplaşmış söz gruplarıdır. Onları öğrenirken ve kullanırken bu sabit yapıyı korumak gerekir.