Türkçede bazı kelimelere ekler getirdiğimizde kelimenin sonundaki seslerde değişiklikler meydana gelir. Bunlara ses olayları denir. Şimdi en yaygın ses olaylarını öğrenelim.
p, ç, t, k, f, h, s, ş sert ünsüzlerinden biriyle biten bir kelimeye c, d, g yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak ünsüz ç, t, k'ye dönüşür.
p, ç, t, k sert ünsüzlerinden biriyle biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek gelirse, kelimenin sonundaki sert ünsüz yumuşayarak b, c, d, g, ğ'ye dönüşür.
Not: Özel isimlerde ve bazı tek heceli kelimelerde yumuşama yazıda gösterilmez, sadece okunuşta duyulur.
İki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında ikinci hecedeki ünlü harf düşer.
Not: "-etmek, -olmak" gibi yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerde de ünlü düşmesi görülür.
Soru 1: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde hem ünsüz benzeşmesi (sertleşmesi) hem de ünsüz yumuşaması ses olayına örnek bir sözcük vardır?
a) Kitaplıktan istediğim dergiyi bulamadım.
b) Bu konuyu iyice kavradığıma eminim.
c) Çocuğun rengi son günlerde iyice soldu.
d) Yurdumuzun her köşesi ayrı bir güzelliğe sahiptir.
Cevap: c) Çocuğun rengi son günlerde iyice soldu.
Çözüm: "çocuk" sözcüğüne ünlü ile başlayan bir ek (-un) geldiği için sonundaki sert ünsüz (k) yumuşayarak "ğ" olmuştur (çocuk > çocuğun). "renk" sözcüğüne ise ünlü ile başlayan bir ek (-i) geldiği için sonundaki sert ünsüz (k) sertleşerek "ç" olmuştur (renk > rengi [rençi]).
Soru 2: "Ağzına bir lokma bile koyamadan işe gitmek zorunda kaldı." cümlesindeki altı çizili sözcükte görülen ses olayı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Ünlü düşmesi
b) Ünsüz yumuşaması
c) Ünsüz benzeşmesi
d) Ulama
Cevap: a) Ünlü düşmesi
Çözüm: "ağız" sözcüğüne -ı eki getirildiğinde, sözcüğün son hecesindeki dar ünlü (ı) düşer. Bu olaya ünlü düşmesi (hece düşmesi) denir. Doğru yazım "ağzına" şeklindedir (ağız-ı-na > ağzına).
Soru 3: Hangi seçenekteki cümlede, ünsüz benzeşmesi kuralına uyulmamasından kaynaklanan bir yazım yanlışı vardır?
a) Sınıftaki herkes sınavdan yüksek not aldı.
b) Bu kitabı 3 günde bitirdim.
c) Sınıfın en sakin çocuğu birden sinirlenmişti.
d) Dolaptan birşeyler atıştırdı.
Cevap: d) Dolaptan birşeyler atıştırdı.
Çözüm: "dolap" sözcüğü sert ünsüzle (p) bitmektedir. Bu sözcüğe -dan (-den) eki geldiğinde, ekin başındaki "d" sesi sertleşerek "t" olmalıdır. Doğru yazım "dolaptan" şeklindedir. Seçenekte "dolaptan" doğru yazılmıştır, asıl yanlış "birşeyler" sözcüğündedir. "Bir" sözcüğüne "şey" getirildiğinde kaynaştırma ünsüzü (ş) serttir, bu nedenle "bir" sözcüğünün sonundaki "r" ünsüzü sertleşerek "ş" olur. Doğru yazım "bişeyler" değil, "birşeyler" şeklindedir. Burada kurala uyulmamıştır.
