🎓 İç kuvvetler test çöz TYT Test 1 - Ders Notu
Bu ders notu, TYT Coğrafya'da sıkça karşılaşılan iç kuvvetler konusunu basitleştirerek anlamanıza yardımcı olacak temel bilgileri içerir. İç kuvvetler, enerjisini Dünya'nın iç yapısından alarak yer kabuğunu şekillendiren olaylardır: Depremler, volkanizma, orojenez ve epirojenez.
📌 Depremler (Seizma)
Deprem, yer kabuğundaki ani kırılmalar (fay hatları boyunca) sonucu ortaya çıkan sarsıntılardır. Enerjisini yerin içinden alır ve yer şekillerinin oluşumunda etkilidir.
- Tektonik Depremler: Fay hatları boyunca levha hareketleri sonucu oluşan, en yıkıcı ve en geniş etki alanına sahip deprem türüdür. Türkiye'deki depremlerin çoğu bu türdendir.
- Volkanik Depremler: Volkanik faaliyetler sırasında magmanın hareketiyle oluşan depremlerdir. Etki alanı dardır ve volkanik bölgelerde görülür.
- Çöküntü Depremleri: Karstik arazilerde (kireçtaşı, jips gibi eriyebilen kayaçlar) yeraltı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle oluşur. Etki alanı en dar olanıdır.
- Fay Hatları: Yer kabuğundaki kırık hatlardır. Aktif fay hatları, deprem riskinin yüksek olduğu bölgelerdir.
- Deprem Kuşakları: Dünyada başlıca üç büyük deprem kuşağı vardır: Pasifik Ateş Çemberi, Akdeniz-Himalaya Kuşağı ve Atlas Okyanusu Ortası Kuşağı.
⚠️ Dikkat: Depremin büyüklüğü (magnitüd) ve şiddeti farklı kavramlardır. Büyüklük, açığa çıkan enerji miktarını ölçerken, şiddet, depremin insanlar ve yapılar üzerindeki etkisini ifade eder.
📌 Volkanizma
Volkanizma, yer kabuğunun derinliklerindeki magmanın yeryüzüne çıkması veya yer kabuğu içine sokulması olayıdır. Yer şekillerinin oluşumunda önemli rol oynar.
- Derinlik Volkanizması (İntrüsif): Magmanın yer kabuğu içinde soğuyup katılaşmasıyla oluşan yapılar (batolit, lakolit, sill, dayk) ve şekillerdir. Yeryüzüne çıkmazlar.
- Yüzey Volkanizması (Ekstrüsif): Magmanın yer yüzüne çıkarak püskürmesiyle oluşan volkan konileri, lav platoları, krater, kaldera, maar gibi şekillerdir.
- Volkanik Malzemeler: Lav (erimiş kayaç), volkan bombası, lapilli, kül (tüf) gibi maddeler volkanik patlamalar sırasında yeryüzüne çıkar.
- Volkanik Bölgeler: Genellikle levha sınırlarında ve fay hatları üzerinde yoğunlaşır. Pasifik Ateş Çemberi, dünyanın en aktif volkanik bölgesidir.
💡 İpucu: Volkanik araziler, mineral açısından zengin ve verimli topraklar sunar. Ayrıca jeotermal enerji potansiyeli de yüksektir. Ancak aynı zamanda doğal afet riski taşır.
📌 Orojenez (Dağ Oluşumu)
Orojenez, yer kabuğundaki levhaların birbirine yaklaşması sonucu tortul tabakaların sıkışarak kıvrılması veya kırılmasıyla dağ sıralarının oluşması olayıdır.
- Kıvrım Dağları: Esnek tortul tabakaların yan basınçlarla sıkışıp kıvrılması sonucu oluşan dağlardır. Antiklinal (kubbeleşen kısım) ve Senklinal (çukurlaşan kısım) adı verilen yapılar oluşur. Örnek: Alp-Himalaya sistemi (Toroslar, Kuzey Anadolu Dağları).
- Kırık Dağları (Horst-Graben Sistemi): Sert ve esnek olmayan tortul tabakaların yan basınçlarla sıkışıp kırılarak yükselen (horst) ve alçalan (graben) bloklar oluşturmasıyla meydana gelir. Örnek: Ege Bölgesi'ndeki dağlar (Yunt Dağı, Aydın Dağları - horst; Gediz Ovası, Büyük Menderes Ovası - graben).
- Jeosenklinal: Okyanus ve deniz tabanlarında kalın tortul tabakaların biriktiği geniş çukur alanlardır. Orojenezin başlangıç noktaları olarak kabul edilir.
⚠️ Dikkat: Kıvrım ve kırık dağların oluşumunda levha hareketleri ve yan basınçlar temel etkendir. Kayaçların esnekliği veya sertliği, dağın kıvrım mı yoksa kırık mı olacağını belirler.
📌 Epirojenez (Kıta Oluşumu)
Epirojenez, yer kabuğunun geniş alanlarının dikey yönde (yükselme veya alçalma) yavaş ve uzun süreli hareketleridir. Bu hareketler genellikle izostatik denge bozulduğunda meydana gelir.
- İzostatik Denge: Yer kabuğunun manto üzerinde, yoğunluk ve kalınlığına bağlı olarak bir denge halinde bulunmasıdır. Buzulların erimesi, tortul birikimi, volkanik faaliyetler gibi nedenlerle bu denge bozulabilir.
- Yükselme: Buzulların erimesiyle ağırlığın azalması veya aşınma sonucu malzemenin taşınmasıyla yer kabuğunun hafiflemesi gibi durumlarda gerçekleşir. Örnek: İskandinav Yarımadası'nın yükselmesi.
- Alçalma: Ağır buzulların oluşumu, geniş alanlarda tortul birikimi veya volkanik malzeme yığılması gibi durumlarda yer kabuğunun ağırlığının artmasıyla gerçekleşir. Örnek: Hollanda ve Venedik gibi bazı deltaların alçalması.
- Transgresyon (Deniz İlerlemesi): Kıyı bölgelerinin epirojenik olarak alçalması veya deniz seviyesinin yükselmesi sonucu denizin karaya doğru ilerlemesidir.
- Regresyon (Deniz Gerilemesi): Kıyı bölgelerinin epirojenik olarak yükselmesi veya deniz seviyesinin alçalması sonucu denizin karadan çekilmesidir.
💡 İpucu: Epirojenez çok yavaş gerçekleştiği için günlük hayatta doğrudan gözlemleyemeyiz. Ancak jeolojik zamanlarda kıtaların ve denizlerin konumunda büyük değişikliklere neden olmuştur.
